Հայրս` Եղիշե Բուրանյանը, Տաճկաստանից մոր, կնոջ, երեք երեխաների ու երկու եղբայրների հետ, երկու եզները բարձած արծաթե ամանեղենով, գույքով, գաղթել է Արևելյան Հայաստան...Եղբայրները` Ենոքն ու Արտաշեսը, հավատարիմ հայրենի արմատներին, ակտիվ մասնակցություն են ունեցել Վանի ինքնապաշտպանությանը...Երկուսն էլ ուսուցանել են Վանում, իսկ Ենոքը կռիվների ժամանակ մարտին զուգահեռ զբաղվել է նաև բժշկությամբ ...
Գաղթի ճանապարհին անխուսափելի են հիվանդություններն ու համաճարակը ...Դրանք անկոչ հյուրի նման այցելել են նաև իմ ընտանիքին...Տատս հիվանդացել է տիֆով...Հորս կինը, գրկելով սկեսրոջը , փորձել է իր հոգատարությամբ սփոփել վերջինիս տառապանքը...Արդյունքում` երկուսն էլ մահացել են չարաբաստիկ համաճարակից...
Եղիշը երկու եղբայրների ու որդիների` Թորգոմի և Արծրունի հետ հասնում են Թիֆլիս...
Այստեղ նա ծանոթանում է մորս` Վարդուհու հետ ...Նա էլ իր երկու երեխաների հետ է գաղթած լինում Կարսից...Երկու տարաբախտներ որոշում են միանալ ու մեծ ընտանիք կազմել...նոր շունչ տալով մարած երազներին ու լրացնելով նվազած հայերի թիվը...
Նոր կյանք կերտելու ճանապարհին նրանք Թիֆլիսից մեկնում են Ռուսաստան ...Ընդամենը կարճ ժամանակում հային բնորոշ աշխատասիրությամբ, <հողից հաց քամելու> ճանապարհով հիմնում են հրուշակեղենի արտադրություն ու զբաղվում այն աճեցնելու գործով...Այսպես` մինչև հերթական փորձությունը ...
Հոկտեմբերյան հեղափոխության ու նրա ծնունդ բոլշևիկյան քաղաքականության հետևանքով իմ ընտանիքը կուլակաթափ է լինում... Այստեղ ևս թողնելով արդար աշխատանքի վաստակը հայրս կրկին վերադառնում է Թիֆլիս , ուր ընտանիքի հետ միասին ապրում է մինչև 1931 թվականը...
1931թվին Եղիշը մշտական բնակության նպատակով տեղափոխվում է Երևան...Այստեղ` հայրենի հողում, տալիս է նոր ծիլեր...Նրա և Վարդուհու ամուսնությունից ծնվում են երկու զավակ` Կառլենը / ես -1937թ. / և Քնարիկը / քույրս -1938թ. / ...
Եղիշե Բուրանյանի դրամատիկ կյանքն ընդհատվում է 1958 թվին...
Գաղթի ճանապարհին անխուսափելի են հիվանդություններն ու համաճարակը ...Դրանք անկոչ հյուրի նման այցելել են նաև իմ ընտանիքին...Տատս հիվանդացել է տիֆով...Հորս կինը, գրկելով սկեսրոջը , փորձել է իր հոգատարությամբ սփոփել վերջինիս տառապանքը...Արդյունքում` երկուսն էլ մահացել են չարաբաստիկ համաճարակից...
Եղիշը երկու եղբայրների ու որդիների` Թորգոմի և Արծրունի հետ հասնում են Թիֆլիս...
Այստեղ նա ծանոթանում է մորս` Վարդուհու հետ ...Նա էլ իր երկու երեխաների հետ է գաղթած լինում Կարսից...Երկու տարաբախտներ որոշում են միանալ ու մեծ ընտանիք կազմել...նոր շունչ տալով մարած երազներին ու լրացնելով նվազած հայերի թիվը...
Նոր կյանք կերտելու ճանապարհին նրանք Թիֆլիսից մեկնում են Ռուսաստան ...Ընդամենը կարճ ժամանակում հային բնորոշ աշխատասիրությամբ, <հողից հաց քամելու> ճանապարհով հիմնում են հրուշակեղենի արտադրություն ու զբաղվում այն աճեցնելու գործով...Այսպես` մինչև հերթական փորձությունը ...
Հոկտեմբերյան հեղափոխության ու նրա ծնունդ բոլշևիկյան քաղաքականության հետևանքով իմ ընտանիքը կուլակաթափ է լինում... Այստեղ ևս թողնելով արդար աշխատանքի վաստակը հայրս կրկին վերադառնում է Թիֆլիս , ուր ընտանիքի հետ միասին ապրում է մինչև 1931 թվականը...
1931թվին Եղիշը մշտական բնակության նպատակով տեղափոխվում է Երևան...Այստեղ` հայրենի հողում, տալիս է նոր ծիլեր...Նրա և Վարդուհու ամուսնությունից ծնվում են երկու զավակ` Կառլենը / ես -1937թ. / և Քնարիկը / քույրս -1938թ. / ...
Եղիշե Բուրանյանի դրամատիկ կյանքն ընդհատվում է 1958 թվին...
вڲêî²ÜÆ Ð²Üð²äºîàôÂÚ²Ü
¶ÆîàôÂÚàôÜܺðÆ ²¼¶²ÚÆÜ ²Î²¸ºØƲ
ä²îØàôÂÚ²Ü ÆÜêîÆîàôî
ºÕÇß» ´áõñ³ÝÛ³Ý
ÆØ ²ÜòÚ²ÈÆ ÐàôÞºðÆò
ì²êäàôð²Î²ÜÆ àÔ´ºð¶àôÂÚàôÜÀ
ºðºì²Ü – 2011
:
¶ñùáõÙ Ý»ñϳ۳óí³Í ¿ í³ëåáõñ³Ï³ÝóÇ ºÕÇß» ´áõñ³ÝÛ³ÝÇ (1874-1958ÃÃ.) ³ÝïÇå Ñáõß»ñÁ ì³ÝÇ 1890-³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ ¨ 1915Ã. ó»Õ³ëå³ÝáõÃÛ³Ý ու ÇÝùݳå³ßïå³Ý³Ï³Ý Ù³ñï»ñÇ Ù³ëÇÝ: лÕÇݳÏÝ ³ÝÓ³Ùµ ³Ï³Ý³ï»ë ¿ »Õ»É ÙÇ ß³ñù ϳñ¨áñ³·áõÛÝ ¹»åù»ñÇ ու Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, áñáÝó Ù³ëÇÝ ï³ÉÇë ¿ ß³ï ϳñ¨áñ ¨ ѳí³ëïÇ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ: ܳ Çñ Ñáõß»ñáõÙ Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ¿ í³ëåáõñ³Ï³ÝóÇÝ»ñÇ Ï»Ýó³ÕÇ, Ùß³ÏáõóÛÇÝ ÏÛ³ÝùÇ Ñ»ï ϳåí³Í ÙÇ ß³ñù Ù³Ýñ³Ù³ëÝ»ñ: ¶ÇñùÁ ݳ˳ï»ëí³Í ¿ å³ïÙ³µ³ÝÝ»ñÇ ¨ ÁÝûñóáÕÝ»ñÇ É³ÛÝ ßñç³Ý³ÏÇ Ñ³Ù³ñ:
§Ü»³åáÉÇó Ñ»ïá ³Ýå³ÛÙ³Ý Ù»Ï ³Ý·³Ù å»ïù ¿ ï»ëÝ»É ì³ÝÁ ¨ Ñ»ïá Ù»éÝ»É...¦
лÝñÇ ÈÇÝã
лÕÇݳÏÇ ³é³ç³µ³ÝÁ
ºë ÍÝí»É »Ù ì³ÝÇ Ý³Ñ³Ý·Ç ²ñ×³Ï Ïáãí³Í ½áõï ѳ۳µÝ³Ï ·ÛáõÕáõÙ 1874 Ã. ÑáõÝí³ñÇ 6-ÇÝ` µ³ñ»Ï»óÇÏ ÁÝï³ÝÇùáõÙ:
ÆÙ ÍÝáÕÝ»ñÁ [ݳËÝÇÝ»ñÁ] Þահ Աբասի ժամանակ Տաճկաստանից / Թուրքիայից` Արևմտյան Հայաստանից / ï³ñ³·ñí»É »Ý ä³ñëϳëï³Ý: î³×Ï³Ñ³Û ³Û¹ áÕç Ùݳó³Í ÙÇ ÷áùñ ½³Ý·í³Í` Ù»Í³Ù»Í ³Õ»ïÝ»ñÇó ³½³ïí³Í, ÑÇÙÝáõÙ ¿ Çñ ѳٳñ ÙÇ Ýáñ ³í³Ý` ³Ýí³Ý»Éáí Նոր Ջուղա` ù³Õ³ù ä³ñëϳëï³ÝÇ ÙÇ µ³ÝáõÏ ßñç³ÝáõÙ:
Ð³Û ï³ñ³·Çñ ÅáÕáíáõñ¹Á ³é³çÇÝ ³Ý·³Ù ã¿, áñ ³ÝÙ»Õ ½áÑ ¿ ¹³ñÓ»É Ù³ÑÙ»¹³Ï³Ý µ³ñµ³ñáëáõÃÛ³ÝÁ: ¸³ñ»ñ ß³ñáõÝ³Ï Ñ³Û ÅáÕáíáõñ¹Á ï³Ýçí»É áõ ï³é³å»É ¿, µ³Ûó ÙǨÝáõÛÝ ³ï»Ý, ϳñáÕ³ó»É ¿ å³Ñå³Ý»É Çñ ·áÛáõÃÛáõÝÁ. Çñ ³Ùáõñ ѳٵ»ñáõÃÛ³Ý, ç³Ý³ë»ñ ³ß˳ï³ÝùÇ ¨ ÁݹáõݳÏáõÃÛ³Ý ßÝáñÑÇí: ä³Ñ»Éáí Çñ ݳËÝÛ³ó ÏñáÝÝ áõ ѳí³ïÁ, ¨ ÙÇÝ㨠ûñë [ѳÕóѳñ»Éáí] ³Ù»Ý ËáãÁݹáïÝ»ñ, áõñ ¿É áñ ÉÇÝÇ, ³ñdzµ³ñ å³Ûù³ñáõÙ áõ Ýáñ ÏÛ³Ýù ¿ Ï»ñïáõÙ` ³é³Ýó Ñáõë³Ñ³ïí»Éáõ: ºí áñå»ë ³å³óáõÛó` î³×ϳëï³ÝÇó ï³ñ³·ñí³Í, óɳÝí³Í, ÏáÕáåïí³Í, ÑñÇó, ëñÇó ×áÕáåñ³Í ÙÇ ³÷ [µáõé] Ñ³Û ·³ÕóϳÝáõÃÛáõÝÝ Çñ ³Ý¹áõÉ ³ß˳ï³Ýùáí í»ñ³ßÇÝ»ó ÙÇ Ýáñ ³Ýբ»ñÇ, ³ÝÙß³Ï µÝ³Ï³í³Ûñ` í»ñ³Í»Éáí ß»Ý ù³Õ³ùÇ, áñÁ և Ïáãí»ó Üáñ æáõÕ³ ù³Õ³ù:
:
ì³Ûñ»Ý³µ³ñá å³ñëÏ³Ï³Ý ³ß˳ñÑáõÙ Ñ³Û ï³ñ³·Çñ ÅáÕáíáõñ¹Á, áñå»ë ßÇݳñ³ñ, ϳñ× Å³Ù³Ý³ÏáõÙ Çñ ³ñÑ»ëïÇ ÁݹáõݳÏáõÃÛ³Ùµ, í³×³é³Ï³ÝáõÃÛ³Ùµ [³Ûë ù³Õ³ùÁ] ¹³ñÓñ»ó ³é³çݳϳñ· ³í³Ý ä³ñëϳëï³ÝáõÙ: ´³Ûó å³ñëÏ³Ï³Ý ³í»ñÇã Ó»éùÁ ³Û¹ ³í³ÝÇ ÅáÕáíñ¹ÇÝ ¨ë ÃáõÛÉ ãïí»ó »ñϳñ í³Û»É»Éáõ Çñ Åñ³ç³Ý ³ß˳ï³ÝùÇ åïáõÕÁ: ³ɳÝ, ÏáÕáåáõï, ëå³ÝáõÃÛáõÝ, µéÝáõÃÛáõÝ Ãáõñù ë³ñµ³½Ý»ñÇ, ë»ÛǹݻñÇ, ÙáÉɳݻñÇ áõ å»ï³Ï³Ý ³Ù»Ý ÙÇ å³ßïáÝ۳ݻñÇ áïÝÓ·áõÃÛáõÝÝ»ñը ³Ù»Ý³ëáíáñ³Ï³Ý ³ëå³ñ»½ ¹³ñÓñÇÝ ³Û¹ µ³ñ·³í³× ù³Õ³ùÁ, áñ Ñ³Û ÅáÕáíñ¹Ç ³Ý¹áõÉ ³ß˳ï³Ýùáí ϳéáõóí»ó: ²Ûɨë á¯ã ³ÝÓÇ ¨ á¯ã` ·áõÛùÇ ³å³ÑáíáõÃÛáõÝ, ³ÛÉ` µ³ó³ñÓ³Ï ³ÝÇß˳ÝáõÃÛáõÝ: ê»ÛǹݻñÇ ու ÙáÉɳݻñÇ ë³ÝÓ³ñÓ³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ûñÁ ó»ñ»Ïáí óɳÝáõÃÛáõÝÝ áõ ëå³ÝáõÃÛáõÝÁ ëáíáñ³Ï³Ý »ñ¨áõÛà ¹³ñÓ³Ý: ÆëÏ Ñ³Û ï³ñ³µ³Ëï ÅáÕáíáõñ¹Á, áñå»ë ÑÉáõ ¨ ³ÝÁݹáõÝ³Ï å³Ûù³ñ»Éáõ ã³ñ³·áñÍ µéÝáõÃÛ³Ý ¹»Ù, ³Ù»Ý³ÛÝ ³Ýï³ñµ»ñáõÃÛ³Ùµ ѳٵ»ñáõÙ ¨ ï³ÝáõÙ ¿ñ å³ñëÏ³Ï³Ý ³Û¹ ³ÝÉáõñ µéÝáõÃÛáõÝÝ áõ ϳٳ۳ϳÝáõÃÛáõÝÁ:
ºí ³Ñ³ Ù»ñ ³é³ç³íáñ ·»ñ¹³ëï³ÝÁ ·ÉËáíÇÝ ½áÑÁ ¹³ñÓ³í å³ñëÏ³Ï³Ý ¿Ý¹ñÇ×ùÇÝ / խարդավանքին /: ØÇ ·Çß»ñ å³ñëÇÏÇ Ñáßáïí³Í, Ù»é³Í ¹Ç³Ï ·ó»Éáí Ù»ñ µÝ³Ï³ñ³Ý ¨ ³Û¹ ëå³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç Ù»ñ å³å»ñÇÝ ³Ùµ³ëï³Ý»Éáí, ³é³Ýó ¹³ï áõ ¹³ï³ëï³ÝÇ` ËáõÅáõÙ »Ý Ù»ñ ïáõÝ ¨ ëñÇ ³ÝóϳóÝáõÙ Ù»Í áõ ÷áùñÇÝ , ÏáÕáåïáõÙ Ù»ñ ³ÙµáÕç ϳÛùÝ áõ ϳñáÕáõÃÛáõÝÁ` ³é³Ýó å³ï³ë˳ݳïíáõÃÛ³Ý »ÝóñÏí»Éáõ å³ñëÏ³Ï³Ý Çß˳ÝáõÃÛáõÝÇó: ²Û¹ ùë³Ý ³ÝÓÇó µ³Õϳó³Í ÁÝï³ÝÇùÇó ³½³ïíáõÙ »Ý ÙdzÛÝ »ñÏáõ »Õµ³Ûñ, áñáÝù ³Õ»ïÇ í³ÛñáõÙ ã¿ÇÝ ·ïÝíáõÙ: Լë»Éáí Çñ»Ýó ·»ñ¹³ëï³ÝÇ ³Ý³ÏÝÏ³É Ïáïáñ³ÍÇ Ù³ëÇÝ, Ñáõë³Ñ³ïáõÃÛ³Ý Ù³ïÝí³Í, ·Çß»ñáí ÷³Ëáõëï »Ý ï³ÉÇë ¹»åÇ Ãáõñù³Ï³Ý ë³ÑÙ³Ý ¨ å³ï³Ñ³µ³ñ ѳëÝáõÙ »Ý ²ñ×³Ï Ïáãí³Í ·ÛáõÕ` ³å³ëï³Ý »Ý ·ïÝáõÙ ³½·³ÏÇóÝ»ñÇ Ùáï ¨ ³Û¹åÇëáí ÷ñÏíáõÙ:
²Û¹ »ñÏáõ ѳëáõÝ »Õµ³ÛñÝ»ñÁ, ½ñÏí³Í Çñ»Ýó ïáõÝ áõ ï»ÕÇó, áñå»ë ³Û¹ »ñÏñÇÝ` ·ÛáõÕÇÝ, ûï³ñ³Ï³ÝÝ»ñ, ³é³Ýó Ñáõë³Ñ³ïí»Éáõ Ó»éݳÙáõË »Ý ÉÇÝáõÙ ³ß˳ï³ÝùÇ: àñå»ë ѳëáõÝ ¨ ùÇã û ß³ï ÏñÃí³Í ÑáõÅÏáõ »ñÇï³ë³ñ¹Ý»ñ, ·ÛáõÕ³Ï³Ý µÝ³ÏÇãÝ»ñÇ µ³ñÛ³ó³Ï³Ù í»ñ³µ»ñÙáõÝùÇ ßÝáñÑÇí ÙÇ ÷áùñ ųٳݳϳÙÇçáóáõÙ ëï»ÕÍáõÙ »Ý µ³ñ»Ï»óÇÏ íÇ×³Ï Çñ»Ýó Ýáñ ѳÛñ»ÝÇùáõÙ:
²ñ×³Ï ·ÛáõÕÇ ï»Õ³·ñáõÃÛáõÝÁ
²Ûë ·ÛáõÕÁ ·ïÝíáõÙ ¿ ä³ñëϳëï³ÝÇ ë³ÑÙ³ÝÇó áã ß³ï Ñ»éáõ, ÙÇ ³ÕÇ É×Ç ³÷ÇÝ ¨ ÏáãíáõÙ ¿ ݳ¨ Íáí, áñÁ ѳÛïÝÇ ¿ Çñ ï³÷³ñ³Ï ÑëÏ³Û³Ï³Ý ï³ñ³ÍáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ ³ñáï³í³Ûñ»ñáí ¨ í³ñ»É³ÑáÕ»ñáí: гñáõëï ¿ ݳ¨ ³é³ï çñ»ñáí: ²ÛÝå»ë áñ, ÇÙ å³å»ñÁ ½ñÏí³Í ÉÇÝ»Éáí ÝÛáõÃ³Ï³Ý Ï³ñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ¨ ½áõñÏ լինելով Ù»Í Ó»éݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ó·ï»É, ·Ý³Ñ³ï»Éáí ³Û¹ µÝ³Ï³í³ÛñÇ Ñ³ñÙ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ³é³í»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, í»ñçݳϳݳå»ë í×éáõÙ »Ý Ùßï³Ï³Ý µÝ³ÏáõÃÛáõÝ Ñ³ëï³ï»É ³Û¹ ·ÛáõÕáõÙ, ù³Ý` ³åñ»É ù³Õ³ùáõÙ:
ºí áñå»ë áõßÇÙ, ·Çï³ÏÇó »ñÇï³ë³ñ¹ áõÅ»ñ Ýñ³Ýù անցնáõÙ »Ý »ñÏñ³·áñÍáõÃÛ³Ý ու կարճ ųٳݳÏáõÙ Ù»Í Ñ³çáÕáõÃÛ³Ý »Ý ѳëÝáõÙ ³ñ·³ë³µ»ñ ÑáÕÇ ßÝáñÑÇí, ëï»ÕÍáõÙ Çñ»Ýó ë»÷³Ï³Ý ·áõóÝÝ áõ ³ñáñÁ: Øß³ÏáõÙ ¿ÇÝ ¹³ñ»ñáí ³ÝÙß³Ï Ùݳó³Í Ëáå³Ý ÑáÕ»ñ: Ò»éù »Ý µ»ñáõÙ Áݹ³ñÓ³Ï ³ñáï³í³Ûñ»ñ ¨ Áݹ³ñÓ³ÏáõÙ Çñ»Ýó ïÝï»ëáõÃÛáõÝÁ, áõݻݳÉáí áã˳ñÇ Ñáï»ñ, ¨° ϳÃݳïáõ ³Ý³ëáõÝÝ»ñ ¨° Ùß³ÏáÕ [ÉÍϳÝ] ϻݹ³ÝÇÝ»ñ:
²ÝÃÇí ¿ »ñÏñ³·áñÍÇ Ó»éù µ»ñ³Í ѳñëïáõÃÛáõÝÝ Çñ Ó»éݳñÏáõÃÛáõÝáõÙ, »Ã» ã³ñ Ó»éù»ñÁ ËáãÁݹáï ãѳݹÇë³Ý³Ý: ´³Ûó, ¹Åµ³Ëï³µ³ñ, µéݳïÇñ³Ï³Ý ³ß˳ñÑáõÙ ·ÛáõÕ³óÇÝ, ³ß˳ï³íáñ ÅáÕáíáõñ¹Á Çñենց ÏÛ³ÝùÇ, ·áõÛùÇ ï»ñÁ ãեն. ³Ýå³Ï³ë է µéݳíáñÇ ëáõñÁ ³ß˳ï³íáñÇ ·ÉËÇÝ: ¶ÛáõÕ³óÇÝ ,¹Åµ³Ëï³µ³ñ, ¹³éÁ ¹³ï³Í` ¹³ï³ñÏ ÝëïáõÙ ¿, áñáíÑ»ï¨ µáÉáñ ÏáÕÙ»ñÇó ѳ÷ßï³ÏáõÙ »Ý Ñ³Û ³ß˳ï³íáñÇ ùñïݳç³Ý ³ß˳ï³ÝùÇ åïáõÕÁ: øáõñ¹ ³Ý³ß˳ï³íáñ ÅáÕáíáõñ¹Á ·³ÛÉÇ ³ËáñųÏáí ¿ Ùáï»ÝáõÙ Ñ³Û ·ÛáõÕ³óáõ áõÝ»óí³ÍùÇÝ: Âáõñù µéÝ³Ï³É å»ïáõÃÛáõÝÝ Çñ ëáí³Í, ³Ý·áñÍ å³ßïáÝ۳ݻñÇ ³ÝÏáõßï áñáí³ÛÝն ¿ ÉóÝáõÙ ßÇݳϳÝÇ ³ñ¹³ñ ùñïÇÝùÇ åïáõÕÁ: ì³ß˳éáõ ù³Õ³ù³óÇÝ ¿ ÏáÕáåïáõÙ ÙdzÙÇï ·ÛáõÕ³óáõ ¹³éÁ ³ß˳ïáõÃÛáõÝÁ [³ñ¹ÛáõÝùÁ]. ÙÇáí µ³ÝÇí ѳ ÏáÕáåïáõÙ áõ óɳÝáõÙ Ë»Õ× ·ÛáõÕ³óáõÝ, ¨ ¹ñ³ ѳٳñ ¿, áñ ·ÛáõÕ³óÇÝ ÙÇßï ³Õù³ï ¿, իսկ Ýñ³ ÁÝï³ÝÇùÁ` ïÏÉáñ ու ëáí³Í: ´³ó³éáõÃÛáõÝ »Ý ϳ½ÙáõÙ ³ÛÝ ·ÛáõÕ³óÇÝ»ñÁ, áñáÝù ·Çï³Ïó³µ³ñ »Ý í³ñáõÙ Çñ»Ýó ïÝï»ë³Ï³Ý ·áñÍ»ñÁ, å³Ñå³Ý»Éáí Çñ»Ýó ½·áÝáõÃÛáõÝÁ û µéݳϳÉÝ»ñÇó, ¨ û ½³Ý³½³Ý ÏáÕáåïÇãÝ»ñÇó, ÷ñÏáõÙ »Ý Çñ»Ýó ³ñ¹³ñ í³ëï³ÏÝ Çñ»Ýó ѳٳñÓ³ÏáõÃÛ³Ùµ, ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ùµ ¨ áã ËáݳñÑáõÃÛ³Ùµ:
ºë ٻ絻ñáõÙ »Ù ÙÇ ù³ÝÇ ûñÇݳÏÝ»ñ, áñáÝù ³å³óáõÛóÝ »Ý Ç٠ϳñÍÇùÇÝ:
ÆÝãå»ë í»ñÁ Ýß»óÇ, Ù»ñ ·»ñ¹³ëï³ÝÁ å³ñëÏ³Ï³Ý µ³ñµ³ñáëáõÃÛ³Ý ËݹÇñùÇ ½áÑ ¹³ñÓ³í, ¨ »ñÏáõ »Õµ³ÛñÝ»ñ, Ù³½³åáõñÍ ³Û¹ ç³ñ¹Çó, ³å³ëï³Ý»óÇÝ Ãáõñù³Ï³Ý [ѳÛϳϳÝ] ²ñ×³Ï Ïáãí³Í ·ÛáõÕÁ, µ³Ûó ãÙáé³ó³Ý Çñ»Ýó ·»ñ¹³ëï³ÝÇÝ Ñ³ëóñ³Í ³Õ»ïÁ :Եվ ³Ûë Ýáñ ѳÛñ»ÝÇùáõÙ ½·áÝáõÃÛáõÝÝ áõ ѳٳñÓ³ÏáõÃÛáõÝÁ û·Ý»óին å³Ñå³Ý»É Çñ»Ýó Ó»éù µ»ñ³Í ³ß˳ï³ÝùÇ åïáõÕÁ:
------------------------------------------
------------------------------------------
ä³åëª úѳÝÁ, µÝ³íáñáõÃÛ³Ùµ Ù»ÕÙ, áñå»ë É³í ·ÛáõÕ³ïÝï»ë, í³ñáõÙ ¿ñ Çñ »ñÏñ³·áñÍ³Ï³Ý ³ß˳ï³Ýùը , ÇëÏ Ýñ³ Ù»Í »Õµ³ÛñÁ, û¨ É³í »ñÏñ³·áñÍ ¿ñ, µ³Ûó ÙǨÝáõÛÝ ³ï»Ý, ѳݹáõ·Ý, ·áñÍÝ³Ï³Ý Ù³ñ¹ ѳݹÇë³ó³í ·ÛáõÕáõÙ ¨ ѻﳷ³ÛáõÙ Ïáãí»ó Ù»ÉÇù ØÏá: Æñ ѳٳñÓ³Ï ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ßÝáñÑÇí Ù»Í Ñ³Ù³ñáõÙ Ó»éù µ»ñ»ó ßñç³Ï³ ùáõñ¹ µ»Ï»ñÇ ßñç³ÝáõÙ, ë³Ýӳѳñ»ó ùñ¹³Ï³Ý áïÝÓ·áõÃÛáõÝÝ»ñը, ٳݳí³Ý¹ ß»ÛË æ»É³É¿¹ÇÝÇ ³ñß³í³ÝùÇ å³ÑÇÝ: ºñµ ß»ÛË æ»É³É¿¹ÇÝÝ Çñ Ñáñ¹³Ý»ñáí ì³Ý ù³Õ³ùÁ ³ëå³ï³Ï»ó ¨ ì³ÝÇ ßñç³Ï³ ·ÛáõÕ»ñÁ ³ëå³ï³Ï»Éáí ѳë³í ²ñ׳ÏÇ Ùáï` Ùáï »ñÏáõ ųÙí³ Ñ»é³íáñáõÃÛ³Ý íñ³ ϳݷ ³é³í, Çñ íñ³ÝÁ Ë÷»ó Çñ óɳÝãÇ ½áñùÇÝ Ñ³Ý·Çëï ï³Éáõ ѳٳñ: Մ»ÉÇù ØÏáÝ ï»ëÝ»Éáí Çñ ßñç³ÝÇ ·ÉËÇÝ ·³ÉÇù ³ÝËáõë³÷»ÉÇ ³Õ»ïÁ, Áëï ï³ïÇë å³ïÙ³Íի, å³ïñ³ëïíáõÙ ¿ ³Õ»ïÇ ³é³çն ³éÝ»Éáõ: Իñ ßñç³ÝÇó ÙÇ ù³ÝÇ ³ãùÇ ½³ñÝ³Í ·ÛáõÕ³å»ï»ñ ու ÙÇ ù³ÝÇ ÁÝïñ»ÉÇ áã˳ñ ³é³çÁ ·ó³Í, Ñ»ÍÝ»Éáí Çñ ÝÅáõÛ·Á, ½»Ýùáí ½ÇÝí³Í, Ù½ñ³ËÁ Ó»éùÇÝ ¹ÇÙáõÙ ¿ ¹»åÇ ß»ÛËÇ íñ³ÝÁ ¨ Çñ ³é³ç³å³ÑÝ»ñÇó ÕñÏում ß»ÛËÇ Ùáï, áñ ÁݹáõÝÇ ³Û¹ ßñç³ÝÇ Ù»ÉÇù ØÏáÛÇ ³Ûó»ÉáõÃÛáõÝÁ: ºñµ å³ï·³Ù³íáñÝ»ñÁ ѳÛïÝáõÙ »Ý Ù»ÉÇùÇ ³ÛóÁ, ß»ÛËÁ ½³ñÙ³ó³Í Ññ³Ù³ÛáõÙ ¿, áñ ³Ý³ñ·»É ÁݹáõÝ»Ý Ù»ÉÇùÇÝ ¨ Ù»ÉÇùÇÝ ³é³çÝáñ¹áõÙ ß»ÛËÇ íñ³ÝÁ: Ø»ÉÇùÁ ³Ù»Ý³ÛÝ Ñ³Ù³ñÓ³ÏáõÃÛ³Ùµ, ½ÇÝíáñí³Í Ý»ñϳ۳ÝáõÙ ¿ ß»ÛËÇÝ, Ýñ³Ý µ³ñÇ ·³Éáõëï Ù³ÕûÉáõ ¨ Ññ³Ù³ÛáõÙ ¿ áã˳ñÝ»ñÁ Ù³ï³Õ ³Ý»Ý ß»ÛËÇ Ñ³çáÕáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ: Þ»ÛËÁ ÙÝáõÙ ¿ Ñdzó³Í Ù»ÉÇùÇ ³Û¹åÇëÇ ÑëÏ³Û³Ï³Ý Ñ³Ù³ñÓ³ÏáõÃÛ³Ùµ:Ø»ÉÇùÁ »ñϳñ Ëáë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ñ»ïá ËݹñáõÙ ¿ ß»ÛËÇÝ, áñ Çñ ßñç³ÝÇ ·ÛáõÕ»ñÁ ½»ñÍ ÙÝ³Ý Çñ Ñáñ¹³Ý»ñÇ ³ëå³ï³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó: Շ»ÛËÁ ѳñ·»Éáí Ýñ³ ËݹÇñÁ Ññ³Ù³ÛáõÙ ¿ Çñ Ñáñ¹³Ý»ñÇÝ ßñç³¹³ñÓ Ï³ï³ñ»Ý ¨ ³Û¹ ßñç³ÝÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ·ÛáõÕ»ñÁ ãÙïÝ»ն: ºí ÙǨÝáõÛÝ ³ï»Ý, áñå»ë ù³ç Ù³ñ¹áõ, ÙÇ Ã³Ýϳ·ÇÝ ß³É ³µ³Ûáí å³ñ·¨³ïñáõÙ ¿ ու ׳ݳå³ñÑáõÙ: Ø»ÉÇùÝ Çñ Ù³ñ¹Ï³Ýóáí í»ñ³¹³éÝáõÙ ¿ ·ÛáõÕ ¨ ³ÛëåÇëáí ÷ñÏáõÙ Çñ ßñç³ÝÇ ·ÛáõÕ»ñÁ` Ç ½³ñÙ³Ýë ·³í³éÇ ùáõñ¹ µ»Ï»ñÇ, áñáÝù å³ïñ³ëïíáõÙ ¿ÇÝ Ù³ëݳÏÇó ÉÇÝ»É ß»ÛË æ»É³É¿¹ÇÝÇ ³ëå³ï³Ïությունն»ñÇÝ: Նñ³Ýù áã ÙdzÛÝ Ñáõë³Ë³µ »Ý ÉÇÝáõÙ, ³ÛÉ ëÏëáõÙ »Ý ³í»ÉÇ ½·áõÛß í»ñ³µ»ñí»լ ¹»åÇ ³Û¹ ßñç³ÝÇ ·ÛáõÕ»ñÁ: ²ÛëåÇëáí, Ù»ÉÇù ØÏáÝ, áñå»ë ³½¹»óÇÏ ³ÝÓݳíáñáõÃÛáõÝ »ñϳñ ³ï»Ý å³ßïå³Ý»ó ·³í³é³ÏÁ ùáõñ¹ ³í³½³ÏÝ»ñÇó ÙÇÝ㨠Çñ Ù³ÑÁ` 1890 ÃÇíÁ:
Մ»ÉÇù ØÏáÛÇ Ù³ÑÇó Ñ»ïá ùñ¹³Ï³Ý µ»Ï»ñÇ Ï³åÏåí³Í Ó»éù»ñն ³½³ï »Ý ³ñÓ³Ïíáõ٠ϳå³ÝùÝ»ñÇó, ¨ Ýñ³Ýù ëÏëáõÙ »Ý ³½³ï Ùáõïù ·áñÍ»É Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ß»Ý»ñ, ë³Ï³ÛÝ áã µ³ó³ñÓ³Ï , ³ÛÉ` ·áÕáõÝÇ: »¨ Ç٠ѳÛñÁ ÷á˳ñÇÝ»ó Ù»ÉÇùÇÝ, µ³Ûó ãáõÝ»ó³í ³ÛÝ ù³çáõÃÛáõÝÝ áõ ѳٳñÓ³ÏáõÃÛáõÝÁ, ÇÝã Ýñ³ Ñáñ»Õµ³ÛñÁ ¨ ³é³çÇÝ Ñ³ñí³ÍÁ Ù»ñ ï³Ý ·ÉËÇÝ Ñ³ëóí»ó: Ø»ñ ßñç³ÝÇ Ø³½ñáõÏ Ïáãí³Í ùñ¹³Ï³Ý ·ÛáõÕÇ Øáõëï³ý³ µ»ÏÁ / Ù»ñ ï³Ý ÏáÕùÇÝ µÝ³ÏíáÕ ÙáïÇÏ Ñ³ñ¨³Ý/, ÙÇ ³ÝåÇï³Ý Ãáõñù³ÙáÉ ¹³í³×³Ýի/ ì³ÝÇó` ä»ïñáë ³Ýí³Ùµ ѳÛÇ / ³é³çÝáñ¹áõÃÛ³Ùµ, ·áÕ³ÝáõÙ ¿ Ù»ñ »ñÏáõ ѳñÛáõñÇó ³í»ÉÇ ÁÝïÇñ áã˳ñÝ»ñÁ: »¨ ѳÛñë Çñ³½»Ï ¿ ÉÇÝáõÙ, áñ Çñ ¹ñ³óու ûųݹ³ÏáõÃÛ³Ùµ ¿ ϳï³ñí³Í ³Û¹ ·áÕáõÃÛáõÝÁ, µ³Ûó ³Ý׳ñ³Ï ¿ ·ïÝíáõÙ íñ»ÅËݹÇñ ÉÇÝ»Éáõ …: ¸ÇÙáõÙÝ»ñÁ å»ï³Ï³Ý Çß˳ÝáõÃÛ³Ýը` ³Ýû·áõï »Ý ÙÝáõÙ: гÛñë í×éáõÙ ¿ ÃáÕÝ»É ·ÛáõÕÁ, իñ ïÝï»ëáõÃÛáõÝÁ ѳÝÓÝ»É Ñ³í³ï³ñÇÙ Ó»éù»ñÇ ¨ ÁÝï³ÝÇùáí ï»Õ³÷áËí»É ù³Õ³ù` ³å³Ñáí ÉÇÝ»Éáõ ѳٳր / ٳݳí³Ý¹ ` å³åÇë ٳѳݳÉáõ å³ï׳éáí / : ä³åë, áñå»ë Ñ»é³ï»ë ¨ ÷áñÓí³Í Ù³ñ¹, ųٳݳÏÇÝ ù³Õ³ùáõÙ [ì³ÝáõÙ] ʳã-öáÕáó Ïáãí³Í ÷áÕáóáõÙ ·Ý»É ¿ñ µ³ñ»Ï»óÇÏ [ѳñÙ³ñ³í»ï] »ñ»ùѳñϳÝÇ ïáõÝ` Çñ ³ÙµáÕç ѳñÙ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñáí: ºí Ù»ñ ÁÝï³ÝÇùÝ ³å³Ñáí íÇ׳ÏáõÙ ³åñ»ó ÙÇÝ㨠Ñáñë ³Ý³ÏÝÏ³É Ù³ÑÁ` 1895 Ãիíը, ÇëÏ 1896 թվին ծագեց Վանի Ïáïáñ³ÍÁ Սասունի հայկական ջարդերից հետո ....
----------------------------------------
----------------------------------------
ê³ëáõÝÇ Ïáïáñ³ÍÁ ï»ÕÇ áõÝ»ó³í 1895 թվի աշնանը :: » ÇÝãÁ ³éÇà ݻñϳ۳ó³í ê³ëáõÝÇ Ïáïáñ³ÍÇÝ, ÙÇ ³é ÙÇ å³ñïù »Ù ѳٳñáõÙ ·áѳóÝ»É Ñ³ñ·»ÉÇ ÁÝûñóáÕÇÝ:
Àëï ÇÙ ù³Õ³Í ѳÕáñ¹áõÙÝ»ñÇ, Ãáõñù³Ï³Ý ÙÇ ËáõÙµ áëïÇϳÝÝ»ñ ѳñϳѳí³ùÇ ³Ýí³Ý ï³Ï ÙïÝáõÙ »Ý ê³ëáõÝ ¨ ëÏëáõÙ »Ý µéÝáõÃÛáõÝÝ»ñ ·áñÍ ¹Ý»É áã û ïáõñùÇ ·³ÝÓÙ³Ý Ñ³Ù³ñ, ³ÛÉ` ³åëï³Ùµ ׳ݳãí³Í ë³ëáõÝóÇÝ»ñÇÝ ³Ñ³µ»Ï»Éáõ, Çñ»Ýó ×Çí³Õ³ÛÇÝ µ³ñµ³ñáëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ·áñÍÇ ¹Ý»Éáõ : ê³ëáõÝÇ ù³ç ÅáÕáíáõñ¹Á ãï³Ý»Éáí Ýñ³Ýó ·áñÍ ¹ñ³Í µéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ջենդերմեներին ¨ ѳñϳѳí³ùÇÝ ëñ³ËáÕËáÕ Ï³Ý»Ý, ¨ ѳÙá½í³Í, áñ Ãáõñù ϳé³í³ñáõÃÛáõÝÁ ãåÇïÇ ³Ýå³ïÇÅ ÃáÕÝÇ ë³ëáõÝóÇÝ»ñÇ Ï³ï³րածը, ê³ëáõÝÇ ù³ç Ù³ñïÇÏÝ»ñÁ å³ïñ³ëïíáõÙ »Ý ûñ ³é³ç íï³Ý·Ç ³é³çÝ ³éÝ»Éáõ: ìëï³Ñ Çñ»Ýó ³Ý³éÇÏ ¹Çñù»ñÇÝ` Çñ»Ýó ÷áùñÇÏ áõÅ»ñáí, ù³ç³ñÇ Õ»Ï³í³ñÝ»ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ùµ å³ïñ³ëïíáõÙ »Ý Ãáõñù³Ï³Ý ѽáñ µ³Ý³ÏÇ ¹»Ù Ïéí»Éáõ Çñ»Ýó áõÅ»ñÇ Ý»ñ³ÍÇÝ ã³÷áí: ºì ³Ñ³ 1895Ã. ³ßݳÝÁ ëáõÉÃ³Ý Ð³ÙÇ¹Ç / արյունարբու Կարմիր սուլթանի / µ³ñÓñ³·áõÛÝ Ññ³Ù³ÝÇ` ¥Ñ³ÛñÇ Ã»¹ÙÇñ¤ ѳٳӳÛÝ ÁݹáõÝíáõÙ ¿ ѳۻñÇ µÝ³çÝçÙ³Ý Ññáí³ñï³ÏÁ, áñÁ ѳÝÓݳñ³ñíáõÙ ¿ ¾ñ½ñáõÙÇ զինվորական Ññ³Ù³Ý³ï³ñ Զեքի փաշային :
êáõÉÃ³Ý Ð³ÙÇ¹Ç Ññ³Ù³ÝÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ ¼»ùÇ փաշայի 25 հազարանոց բանակը , Ýñ³Ý Ùdzó³Í ùñ¹³Ï³Ý ³ßÇñ»ÃÝ»ñÇÝ ¹ÇÙáõÙ [ß³ñÅíáõÙ] »Ý ê³ëáõÝÇ ÙÇ µáõé ³åëï³Ùµ ù³ç»ñÇÝ Ïáïáñ»Éáõ, µÝ³çÝç»Éáõ: ÆÝã Ëáëù, áñ U³ëáõÝÇ ÙÇ µáõé ù³ç»ñÁ »ñϳñ ãåÇïÇ Ï³ñáճݳÛÇÝ Ãáõñù³Ï³Ý ³Ñ³íáñ µ³Ý³ÏÇÝ ¹ÇÙ³¹ñ»É... ÑëÏ³Û³Ï³Ý ùñ¹³Ï³Ý ³ßÇñ»ÃÝ»ñÇ Ñáñ¹³Ý»ñÇÝ Ñ³Õóѳñ»É / ûÏáõ½ ɳí, ³Ý³éÇÏ ¹Çñù»ñÇÝ Ï³éã³Í ÉÇÝ»իÝ/ , é³½Ù³Ùûñù, ¨ ³Ù»Ý³·É˳íáñÁª Ï»Ýë³Ùûñù ÑáÍ ÅáÕáíñ¹ÇÝ Ù³ï³Ï³ñ³ñ»լ, ٳݳí³Ý¹ áñ ê³ëáõÝÝ ³Ù»Ý ÏáÕÙÇó å³ß³ñí³Í ¿ñ ùñ¹³Ï³Ý Ñáñ¹³Ý»ñáí:
------------------------------------
------------------------------------
âÝ³Û³Í ³Ûë ³ÝÝå³ëï å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇÝ, ê³ëáõÝÇ ù³ç³ñÇ Ù³ñïÇÏÝ»ñÁ ³Û¹ ³Ñ³íáñ áõÅ»ñÇÝ »ñ»ù ³ÙÇë ³Ýí»Ñ»ñ Ï»ñåáí å³ï»ñ³½Ù»óÇÝ, Ù»Í ÏáñáõëïÝ»ñ ѳëóÝ»Éáí Ãáõñù³Ï³Ý µ³Ý³ÏÝ»ñÇÝ, ë³Ï³ÛÝ í»ñ³Ñ³ë ëáíÁ ¨ é³½Ù³ÙûñùÇ å³Ï³ëáõÃÛáõÝÝ ãÁÝÏ×»óñ»ó Ñ³Û ù³ç»ñÇÝ ¨ ½»ÝùÁ Ó»éùÇÝ Ñ»ñáë³µ³ñ ½áÑí»óին: øñ¹³Ï³Ý ¨ Ãáõñù³Ï³Ý ³Ñ³íáñ µ³Ý³ÏÝ»ñÁ Ùï³Ý ê³ëáõÝ ¨ ëÏë»óÇÝ ·³½³Ý³µ³ñ Ïáïáñ»É Ù»çÇ µÝ³ÏÇãÝ»ñÇÝ, ³é³Ýó ËݳۻÉáõ Í»ñ»ñÇÝ áõ »ñ»Ë³Ý»ñÇÝ` »íñáå³Ï³Ý ÏáÝëáõÉÝ»ñÇ ³ãùÇ ³é³ç: гÛÇ ³ÝÙ»Õ ³ñÛáõÝáí áÕáÕí»óին ê³ëáõÝÇ É»éÝ»ñÝ áõ ¹³ßï»ñÁ, ϳï³ñí»ó ëáõÉÃ³Ý Ð³ÙÇ¹Ç Íñ³·ÇñÝ áõ ÷³÷³·Á: ÆëÏ ÇÝã± ¹»ñ ϳï³ñ»ó ù³Õ³ù³ÏÇñà ºíñáå³Ý. ѳݹÇë³ï»ëÇ ¹»ñáõÙ Ùݳó ÙdzÛÝ, ͳÕñ»Éáí ѳۻñÇ ³ÝÙ»Õ ¹Ç³ÏÝ»ñÁ. Ù»Ýù ÙdzÛÝ ÙÇ Ëáëù áõÝ»Ýù ù³Õ³ù³ÏÇñà ºíñáå³ÛÇÝ Ïáã»Éáõ` ³Ùáà áõ ݳ˳ïÇÝù ³Û¹ Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ¹³í³Ý³ÝùÝ»ñÇÝ, áñáÝù ùñÇëïáÝ»³Ï³Ý Ù³ñ¹³ëÇñ³Ï³Ý ѳí³ï »Ý ù³ñá½áõÙ ³ß˳ñÑÇ Ù³ñ¹ÏáõÃÛ³ÝÁ... ݽáíù Çñ»Ýó ³Ýí³ÝÁ:
ì»ñ³¹³éݳÝù ¹»åÇ Ù»ñ å³ïÙáõÃÛáõÝÁ, û ÇÝã íÇ׳ÏáõÙ ¿ñ ·ïÝíáõÙ ì³ëåáõñ³Ï³ÝÁ ê³ëáõÝÇ ç³ñ¹»ñÇó Ñ»ïá` ·ÛáõÕ»ñ, ß»Ý ³í³ÝÝ»ñ ³í»ñ³ÏÇ Ù³ïÝ»Éáõó Ñ»ïá Ïáïáñ»óÇÝ Ý³¨ Բիթլիսի հայությանն իր շրջաններով: ¼»ùÇ ÷³ß³Ý Çñ ÙÇëÇ³Ý Ï³ï³ñ»Éáõó Ñ»ïá ³Ýó³í äáÉÇë` Çñ ã³ñ³·áñÍáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ å³ñ·¨ ¨ å³ïÇí ëï³Ý³Éáõ Çñ ³ñÛáõݳñµáõ ëáõÉóÝÇó, µ³Ý³ÏÁ ѳÝÓÝ»Éáí ì³ÝÇ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Սելլահտդին ÷³ß³ÛÇÝ` å³Ï³ë Ùݳó³ÍÁ Éñ³óÝ»Éáõ:
---------------------------------------
---------------------------------------
ì³Ý ù³Õ³ùÝ áõ Çñ ³ñí³ñÓ³ÝÝ»ñÁ
ܳËù³Ý ì³ÝÇ 1896Ã. ÏéÇíÝ»ñից գաղափար տալը ѳñ·»ÉÇ ÁÝûñóáÕÝ»ñÇÝ Ñ³ñÏ »Ù ѳٳñáõ٠ѳٳéáï³ÏÇ Ýϳñ³·ñ»É / áõÅ»ñÇë Ý»ñÍÇÝ ã³÷áí / ì³Ý ù³Õ³ùÁ ¨ Çñ ³ñí³ñÓ³ÝÝ»ñÁ:
ì³Ý ù³Õ³ùÁ ·ïÝíáõÙ ¿ ´½ÝáõÝÛ³ó ÍáíÇ ³ñ¨»ÉÛ³Ý ³÷ÇÝ, ßñç³å³ïí³Í áã Ù»Í É»éÝ»ñáí ¨ µÉáõñÝ»ñáí: ²ñ¨»ÉùáõÙ ì³ñ³·³ É»éÝ ¿ ¨ γñÙñ³íáñ í³ÝùÝ Çñ áã µ³ñÓñ µÉáõñáí, ³ñ¨ÙáõïùáõÙ` ì³Ý³ ÍáíÁ êÇ÷³Ý ë³ñÇ ëïáñáïáõÙ, ÑÛáõëÇëáõÙ` êµ. ʳã í³ÝùÇ µÉáõñÁ, ѳñ³íáõÙ` ØÑ»ñÇ µÉáõñÁ, ¨ ¼ÁÙ½ÁÙ µ»ñ¹ը:
ì³Ý ù³Õ³ùÁ µ³Å³Ýí³Í ¿ñ »ñÏáõ óճٳëÇ. ø³Õ³ù³Ù»ç ¨ ²Û·»ëï³Ý, ³Ýç³ïí³Í Ãáõñù³Ï³Ý óճٳë»ñáí:
ø³Õ³ù³Ù»çáõÙ ¿ÇÝ ·ïÝíáõÙ å»ï³Ï³Ý µ³ñÓñ³·áõÛÝ ÑÇÙݳñÏÝ»ñÁ ¨ ½ÇݳÝáóÝ»ñÁ áõ ì³ÝÇ ÁݹѳÝáõñ ³é¨ïñ³Ï³Ý ßáõϳÝ` å³ïÙ³Ï³Ý µ»ñ¹Ç ëïáñáïáõÙ: ´»ñ¹Ý áõÝÇ ³ï³Ùݳíáñ ù³ñ» ³ÙñáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ í³éá¹Ç å³Ñ»ëïÝ»ñ: ì³ÝÇ µ»ñ¹Ý áõÝÇ å³ïÙ³Ï³Ý Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñ, µ¨»é³·ñ»ñ: ì³ÝÇ µ»ñ¹Ý áõÝÇ ³ÝóÛ³ÉÇ ³Õ»ï³ÉÇ å³ïÙáõÃÛáõÝÝ»ñª Շամիրամի, Լենկթեմուրի, Չինգիզ խանի ¨ ³ÛÉ ·³½³Ý³µ³ñá Ù³ÑÙ»¹³Ï³Ý µéݳå»ï»ñÇ ·³½³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñ` ì³ëåáõñ³Ï³ÝÇ Ñ³Û ÅáÕáíñ¹Ç ѳݹ»å: Ð³Û ÅáÕáíáõñ¹Á ¹³ñ»ñ ß³ñáõÝ³Ï Ãáõñù³Ï³Ý µ³ñµ³ñáëÝ»ñÇ ½áÑ ¿ ¹³ñÓ»É ¨ ¹»é ß³ñáõݳÏíáõÙ ¿ ³Û¹ ³Ñé»ÉÇ Ïáïáñ³ÍÝ»ñÇ ÙÕÓ³í³ÝçÁ:
ì³Ý ù³Õ³ùÝ Çñ ³ñí³ñÓ³ÝÝ»ñáí, Çñ ·»Õ»óÇÏ ¹Çñùáí, ï»ë³ñ³ÝÝ»ñáí ÏáãíáõÙ ¿ »ñÏñ³ÛÇÝ ¹ñ³Ëï: Âáõñù ï»ë³µ³ÝÝ»ñÁ ã¿ÇÝ ë˳Éí»É, áñ Ïáã»óÇÝ §¹³ÝÛ³¹³ í³Ý ³ËÇñ³Ã¹³ ÑÇٳݦ/ §³ß˳ñÑáõÙ ÝÙ³ÝÁ ãáõÝ»óáÕ, ²ëïÍá ÏáÕÙÇó ûñÑÝí³Í ì³ÝÁ, ³ÛÉ ³ß˳ñÑÇ ¹ñ³Ëï¦: Âáõñù»ñ»Ý` dünyade Van ahirtde hümayun/ :
ø³Õ³ùÇ ÙÇçÇó µ³ñÓñ³Ý³Éáí ʳã ÷áÕáóÇ áõÕÕáõÃÛ³Ùµ ¹»åÇ ²Û·»ëï³Ý` ¹»åÇ êÕ·³ Ïáãí³Í ·ÛáõÕ, »ñ»ù áõÕÕáõÃÛ³Ùµ ÑáëáõÙ »Ý å³Õáñ³Ï ³é³ï ³éí³ÏÝ»ñ` ßñç³å³ïí³Í áõé»Ýու ¨ µ³ñ¹ու ͳé»ñáí, ϳñϳãáõÝ ³ÕµÛáõñÝ»ñáí: ì³ÝÇ ÅáÕáíáõñ¹Á ³Û¹ Ñáí³ëáõÝ ³éí³ÏÝ»ñÇ Í³é»ñÇ Ñáí³Ýáõ ï³ÏÇó ßï³åáõÙ ¿ñ ì³ÝÇ ßáõϳÝ,` ûñÑÝ»Éáí µÝáõÃÛ³Ý å³ñ·¨³Í ßÝáñÑÁ:
ì³ÝÇ Íáí³ÏáõÙ ·ïÝíáõÙ ¿ ãáñë ÏÕ½Ç ,áñáÝóÇó Ý߳ݳíáñÝ ¿ ²ÕóٳñÁ` ¶³·ÇÏ ²ñÍñáõÝáõ ׳ñï³ñ³å»ï³Ï³Ý ÷³é³íáñ ϳéáõó³Í »Ï»Õ»óÇÝ, Ñݳ·áõÛÝ ×³ñï³ñ³å»ï³Ï³Ý ù³Ý¹³ÏÝ»ñáí; ԴñëÇ ïáõÝÝ` ²Ë³í³ÝùÝ Çñ ·»Õ³ï»ëÇÉ ¹ñí³Íùáí [¹Çñùáí] áõÝÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ÙÇçݳϳñ· ¹åñáó, áñï»Õ ëáíáñáõÙ ¿ÇÝ Ù³ëݳíáñ³å»ë ãù³íáñ ÁÝï³ÝÇùÇ »ñ»Ë³Ý»ñÁ, /í³Ýù³å³ïÏ³Ý ·ÛáõÕ»ñÇ Ñ³ëáõÛÃÝ»ñáí/, áõÝ»ñ Ùdzµ³ÝáõÃÛáõÝ ¨ ÏñÃí³Í áõëáõóã³Ï³Ý ËáõÙµ, ¨ áõÝ»ñ ³é³ÝÓݳå»ë ·ÛáõÕ³ïÝï»ëáõÃÛáõÝ: ²Ûë í³ÝùÁ ջϳí³ñíáõÙ ¿ ì³ÝÇ Ñá·¨áñ ³é³çÝáñ¹Ç ÏáÕÙÇó Ýß³Ý³Ï³Í í³Ý³Ñ³Ûñáí:
²ËóٳñÁ, áñå»ë ϳÃáÕÇÏáë³ÝÇëï í³Ýù, Çñ å³ïÙ³Ï³Ý ³ÝóÛ³Éáí ³é³çݳϳñ· í³Ýù ¿ñ ѳٳñíáõÙ ¨ ³ÝóÛ³ÉÇ Ã³·³íáñÝ»ñÇó, Çß˳ÝÝ»ñÇó, Çß˳ݳ½áõÝ»ñÇó ëï³ó³Í óÝϳ·ÇÝ Ýí»ñÝ»ñ, áëϻջÝ, ½³ñ¹, ³Ù³Ý»Õ»Ý, ³ñͳûջÝáí ³Ù»Ý³Ñ³ñáõëï í³ÝùÝ ¿ñ ѳٳñíáõÙ: ºí ³Ûë ³ÙµáÕç ѳñëïáõÃÛáõÝÁ ¨ Ù³ï»Ý³¹³ñ³ÝÁ ³ÝÓ»éÝÙË»ÉÇ ¿ñ Ùݳó»É ßÝáñÑÇí ²ñë»Ý í³Ý³Ñáñ, áñ Ù»Í Ñ»ÕÇݳÏáõÃÛáõÝ áõÝ»ñ ²ËóٳñÇ ßñç³ÝÇ ùñ¹³Ï³Ý µ»Ï»ñÇ ßñç³ÝáõÙ, ë³Ï³ÛÝ ã³ñ³·áñÍ Ù³ñ¹ÇÏ »Õ³Ý, áñ ëå³Ý»óÇÝ í³Ý³ÑáñÁ ¨ í³ÝùÝ Çñ ѳñëïáõÃÛ³Ùµ ÏáÕáåáõïÇ Ù³ïÝ»óÇÝ ¨ ³½·Çó ³Ýå³ïÇÅ ÙݳóÇÝ:
ÆÝãå»ë í»ñÁ Ýß»óÇ, ϳ ݳ¨ »ñ»ù áõñÇß ÏÕ½Ç, Îïáõó, ²Ý³å³ï,
²ñï»ñ ¨ ÈÇÙ, áñáÝù ãáõÝ»Ý áã Ùdzµ³ÝáõÃÛáõÝ, áã ¹åñáó: ÈÇÙ ³Ý³å³ïáõ٠ϳÛÇÝ ÙÇ ù³ÝÇ
ÙáÉ»é³Ý¹ ³Ý³å³ï³Ï³Ý í³ñ¹³å»ïÝ»ñ, áñ ×·Ý»Éáí ¿ÇÝ ³ÝóϳóÝáõÙ Çñ»Ýó ³Ýå»ïù ûñ»ñÁ:
ì³Ý³ Íáí³ÏÝ Çñ Ù»ç áõÝÇ ÁÝïÇñ ï³é»Ë ÓáõÏ ¨ ³ñï³¹ñíáõÙ ¿
ݳ¨ Íáí³ÛÇÝ ³Õ` µáñ³Ï, áñÁ Ùß³ÏíáõÙ ¿ñ
²í³Ýó ·ÛáõÕáõÙ, ծáí³ÛÇÝ Ý³í³Ñ³Ý·ëï³ÛÇÝ ·ÛáõÕáõÙ: ²í³Ýó ·ÛáõÕÇ µÝ³ÏãáõÃÛáõÝÁ
½µ³ÕíáõÙ ¿ ݳí³í³ñáõÃÛ³Ùµ: ܳí»ñáí ÷á˳¹ñáõÙ »Ý S³ïí³ÝÇ [¸³ïí³Ý]
³Ýï³éÝ»ñÇó í³é»É³÷³Ûï ¨ ³ÍáõË ù³Õ³ùÇ ÅáÕáíñ¹ÇÝ Ù³ï³Ï³ñ³ñ»Éáõ, ÇëÏ ÓáõÏÁ
´»Ý¹Ç Ù³Ñáõ ·»ïÝ ¿ Ù³ï³Ï³ñ³ñáõÙ, ÓÏ³Ý ÙáÝáåáÉÇ³Ý å»ïáõÃÛáõÝÁ ³×áõñ¹áí ·³ñݳÝÁ
í³×³éáõÙ ¿ñ í³ñӳϳÉÝ»ñÇÝ:
1915թ. ì³ÝÇ ³é³çÝáñ¹Ý ¿ñ ïËñ³Ñéã³Ï äáÕáë »åÇëÏáåáëÁ, áñÝ Çñ ë¨ ³ÝáõÝÁ ëï³ó»É ¿
ùáõñ¹ ³ñÛáõݳñµáõ µ»Ï»ñÇ ¨ ѳ۳ïÛ³ó ÷³ß³Ý»ñÇ Ñ»ï ·áñͳÏó»Éáõ ѳٳñ, ÇÝãÇ Ñ³Ù³ñ
¿É ï»éáñÇ »ÝóñÏí»ó í³Ý»óÇ ÙÇ Ï³ñ· ѻճ÷á˳ϳÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó, áñáÝù Ù³ùñáõÙ ¿ÇÝ
Ñ³Û ³½·Á ¹³í³×³ÝÝ»ñÇó:
ì³ñ³·³ í³Ýù
êÇñ»ÉÇ ÁÝûñóáÕ, ͳÝáóóݻ٠ëù³Ýã»ÉÇ ì³ñ³·³ í³ÝùÇݪ Խրիմյան ³ñųݳÑÇß³ï³Ï
гÛñÇÏÇ ëÇñ³Í ¹ñ³Ëï³ÝÙ³Ý µáõñ³ëï³ÝÁ: ´ÝáõÃÛáõÝÁ ãÇ ËÝ³Û»É ï³É ì³ñ³·ÇÝ ³ÛÝ
·»Õ»óÏáõÃÛáõÝÁ, ÇÝãÁ µÝáõÃÛ³Ý ÍáóáõÙ å³Ñí³Í ¿: ø³Õ³ùÇó µ³ñÓñ³ÝáõÙ »ë í³ÝùÇ
µ³ñÓáõÝùÇ ÑáíÇï, áñÁ ½³ñ¹³ñí³Í ¿ ¹³É³ñ³·»Õ ͳé»ñáí, ë³éÝáñ³Ï ³ÕµÛáõñÝ»ñáí,
ѳ½³ñ »ñ³Ý·Ç ·áõÛݽ·áõÛÝ É»éݳÛÇÝ ³Ýáõß³µáõÛñ ͳÕÇÏÝ»ñáí, áã˳ñÝ»ñÇ Ñáï»ñÇ,
·³éÝ»ñÇ ³Ýáõß Ù³ÛáõÝáí, ÑáíÇíÝ»ñÇ ëñÝ·Ç ³Ýáõß ¹³ÛɳÉÇÏáí, ѳ½³ñ³íáñ
ÃéãáõÝÝ»ñÇ ³Ýáõß ×íáÕÛáõÝáí, ÉëáõÙ ¨ ½·áõÙ »ë Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ áõñ³Ë ÍÇͳÕ, »ñ·, ¨
Ùáé³ÝáõÙ »ë ϳñÍ»ë ÏÛ³ÝùÇ ¹³éÝ ³åñáõÙÝ»ñÇó, í»ñ³ÝáõÙ »ë ¹»åÇ »ñ³Ý³Ï³Ý ³ß˳ñÑ,
Ñá·, óËÇÍ ãù³ÝáõÙ »Ý áõ ù»½ ÙÇ ñáå» »ñç³ÝÇÏ »ë ½·áõÙ ¨ ³Û¹ ëù³Ýã»ÉÇ ÏÛ³ÝùÁ
»ñ³½ ¿ Ãíáõ٠ϳñÍ»ë, ³Ûë ³Ý÷³éáõÝ³Ï µéݳå»ï³Ï³Ý »ñÏñáõÙ, ³Ûë ³ß˳ñÑÁ ùáÝÝ »ë
ϳñÍáõÙ, µ³Ûó ëïñáõÏ »ë ùá ѳÛñ»ÝÇ ³ß˳ñÑáõÙ, áã ³ÝÓÇ, áã ϳÝÛùÇ ï»ñ áõ ïÇñ³Ï³Ý
ã»ë, µéÝáõÃÛ³Ý ×Çñ³ÝÝ»ñáõÙ ·³É³ñíáõÙ »ë áõ áÕµáõÙ ³Ûë ³Ýó³íáñ ³ß˳ñÑáõÙ:
¶³Éáí í³ÝùÇ Ùdzµ³ÝáõÃÛ³ÝÁ, /í»ñçÇÝë ßÝáñÑÇí ÊñÇÙÛ³Ý
гÛñÇÏÇ Ó»éÝ»ñ»óáõÃÛ³Ý ß³ï ɳí å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇ Ù»ç ¿ ·ïÝíáõÙ/ ïÝï»ëáõÃÛáõÝÁ, ¹åñáóÝ Çñ ³Ù»Ý³Ï³ñáÕ ÷áõÉÇ Ù»ç
¿ ·ïÝíáõÙ, í³Ýù³å³ïÏ³Ý Ñ³ëáõÛÃÝ»ñáí ëáíáñáõÙ »Ý 200-Çó ³í»ÉÇ ãù³íáñ
ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇ »ñ»Ë³Ý»ñ: àõÝÇ ïå³ñ³Ý` ì»Ý»ïÇÏÇó Ýí»ñ ëï³ó³Í ѳÛñ ²լիշանից: îåíáõÙ ¿ ³Ùë³Ã»ñà << Արծիվ Վասպուրականի >> ¨ Ù»Í Í³í³Éáí
ï³ñ³ÍíáõÙ Ñ³Û Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ù»ç: ê³Ï³ÛÝ ß³ï ³Ý·³Ù ã³ñ ݳ˳ÝÓáÕÝ»ñÇ
ã³ñ³ËáëáõÃÛ³Ý ³ñ·»ÉùÝ»ñÁ ˳ݷ³ñáõÙ ¿ÇÝ ³é³ç³¹ÇÙáõÃÛ³Ý Í³í³ÉÙ³ÝÁ: ì³ÝÇ
ïËñ³Ñéã³Ï ¹³í³×³Ý ³é³çÝáñ¹ äáÕáë »åÇëÏáåáëÇ ¹³í³×³Ý ³ñµ³ÝÛ³ÏÝ»ñÇ
¹³í³¹ñáõÃÛ³Ùµ ì³ñ³·³ í³ÝùÁ ½ñÏí»ó Çñ ѳÛñ»ÝÇùÇÝ ÝíÇñí³Í ÑáííÇó: Âáõñù
ϳé³í³ñáõÃÛ³Ý Ññ³Ñ³Ý·áí ÊñÇÙÛ³ÝÁ ³ùëáñí»ó Çñ ѳÛñ»ÝÇ ëÇñ³ëáõÝ ³ß˳ñÑÇó:
´³Ûó äáÕáë »åÇëÏáåáëÁ Çñ ³ñųݳíáñ å³ïÇÅÁ
ëï³ó³í ϳï³ñ³Í ã³ñ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ í³Ý»óÇ íñÇųéáõÝ»ñÇó: ºõ ³Ûë
ëù³Ýã»ÉÇ »ñÏÇñÝ Çñ ëñµ³í³Ûñ»ñáí ÙÇ ûñ ³í»ñÇ áõ ³Ù³ÛáõÃÛ³Ý åÇïÇ Ù³ïÝíÇ, ã³ñ
áëáËÝ»ñÇ Ó»éùáí` ѳñáõëï ïÝ»ñ, ·ÛáõÕ»ñ, ³í³ÝÝ»ñ ³Ýï»ñ åÇïÇ ÙݳÝ, ÙÇçÇ µÝ³ÏÇãÁ` µÝ³í»ñ Ϲ³éݳÝ:
ÆÝãå»ë í»ñÁ ÑÇß»óÇÝù, ê³ëáõÝÝ Çñ ßñç³Ï³ ·ÛáõÕ»ñÇ, ù³Õ³ùÝ»ñÇ Ñ»ï ·ÉËáíÇÝ ³í»ñÇ
Ù³ïÝ»Éáõó Ñ»ïá Ãáõñù³Ï³Ý µ³Ý³ÏÝ»ñÁ ³é³çÝáñ¹í»óÇÝ ¹»åÇ ì³Ý ù³Õ³ùÁ, áñÁ Ãáõñù
ϳé³í³ñáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ׳ݳãí³Í ¿ñ ³åëï³Ùµ ¨ ѳ۳߳ï ѳñáõëï ù³Õ³ù: 1896
Ãí³Ï³ÝÇó ì³ÝÇ Ïáõë³Ï³ÉÝ ¿ñ ³Ýí³ÝÇ Ü³½ÇÙ ÷³ß³Ý: »¨ Ë³Õ³Õ ³ÝÓݳíáñáõÃÛáõÝ ¿ñ,
µ³Ûó ëáõÉÃ³Ý Ð³ÙÇ¹Ç ëïáñ³¹ñÛ³ÉÁ ÉÇÝ»Éáí, ³Ý½áñ ¿ñ ëáõÉÃ³Ý³Ï³Ý Ññ³Ù³ÝÇÝ ãÑݳ½³Ý¹í»É,
ٳݳí³Ý¹ Íñ³·ñí³Í ¿ñ ѳۻñÇ µÝ³çÝçáõÙÁ, ÇëÏ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý ÁݹѳÝáõñ Ññ³Ù³Ý³ï³ñÝ
¿ñ ê»Éɳѻդ¹ÇÝ ³ñÛáõݳéáõßï ѳ۳ïÛ³ó ÷³ß³Ý: ܳ Ý³Ë Çñ µ³Ý³ÏÝ áõÕÕ»ó ì³ÝÇ Ý³Ñ³Ý·Ç Ñ³Û³µÝ³Ï
·ÛáõÕ»ñÁ Ïáïáñ»Éáõ, áñå»ë½Ç ì³Ýը ½ñíÏÇ ³ñï³ùÇÝ û·ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, ÙûñùÝ»ñÇó, Ñ»ïá Ïáïáñ»ó ²ñ×»ßÇ, ²Éç³í³½Ç
µ³ñ»µ»ñ ·ÛáõÕ»ñÁ ¨ ³í³ÝÝ»ñÁ, ³å³ Ù»Ï ³é Ù»Ï Ïáïáñ»ó ê³ñ³ÛÇ íÇɳۻÃÇ Ñ³Û³ß³ï µÝ³Ï³í³Ûñ»ñÁ
ùñ¹³Ï³Ý ³ßÇñ»ÃÝ»ñÇ û·ÝáõÃÛ³Ùµ ¨ ³í»ñÇ áõ óɳÝÇ Ù³ïÝ»Éáí ѳë³í ²ñ׳ÏÇ íÇɳۻÃ: ²ñ׳ÏÇ [·³í³éÇ] ʳé³ÏáÝÇëÇ ãáñë ѳñÛáõñ ïÝÇó µ³ÕϳóÛ³É ·ÛáõÕÁ ëñÇ ¨
ÑñÇ ×³ñ³Ï ¹³ñÓñ»ó ùáõñ¹ µ»Ï»ñÇ Ññáë³ÏÝ»ñÇ ÙÇçáóáí, ѳ½³ñ³íáñ ïÕ³Ù³ñ¹, ÏÇÝ,
»ñ»Ë³ ëñ³ËáÕËáÕ »Õ³Ý, ·»Õ»óÇÏ Ï³Ý³Ûù ³é¨³Ý·í»óÇÝ, ÙÇÙdzÛÝ ²ñ׳ÏÇ »Ï»Õ»óáõÙ
³å³ëï³Ý³Í ѳñÛáõñ³íáñ ÏÇÝ, ÍÍÏ»ñ »ñ»Ë³Ý»ñ ³ñÛáõÝ³ß³Õ³Ë »Õ³Ý, Ñáñ¹»ó ³ñÛáõÝÁ,
ÇÝãå»ë íï³Ï, ÇëÏ ·³½³Ý³ó³Í ùáõñ¹ Ñáñ¹³Ý»ñÁ ãѳ·»ó³Ý ѳÛÇ ³ñÛáõÝÁ ËÙ»Éáõó:
î³ñ³·ñ»óÇÝ Ï³Ý³Ýó ¨ Ï³ñ· ÙÁ áÕç Ùݳó³Í ïÕ³Ù³ñ¹Ï³Ýó,
ï³ñ³Ý س½ñáõÏ Ïáãí³Í ·ÛáõÕ` ѳí³ï³÷áË ³Ý»Éáõ: êñ³Ýù ³ÛÝ ´»¹ñË³Ý µ»ÏÇ ï³Ï³ÝùÝ»ñÝ
¿ÇÝ, áñáÝù ëáõÉÃ³Ý Ð³ÙÇ¹Ç Íñ³·ñáí ï»Õ³÷áËí»óÇÝ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ßñç³ÝÝ»ñ, áñå»ë å³ïáõѳë
ѳÛÏ³Ï³Ý ·ÛáõÕ»ñÇÝ: ²Ûë ·É˳íáñ µ»Ï»ñÇó
Ù»ÏÝ ¿ñ ´»¹ñË³Ý µ»ÏÇ ë»ñݹÇó ²ÛÇµË³Ý µ»ÏÁ, سݹ³Ý Ïáãí³Í ѳÛÏ³Ï³Ý ·ÛáõÕáõÙ
µáõÛÝ ¹ñ»ó ¨ ï»Õ³Ï³Ý ѳۻñÇÝ ³Ñ áõ ë³ñë³÷Ç Ù³ïÝ»Éáí ·ñ³í»ó Ýñ³Ýó ÑáÕ»ñÁ ¨
Ýñ³Ýó ·»ñÇ ¹³ñÓñ»ó, ٳݳí³Ý¹ Ýñ³ ïËñ³Ñéã³Ï ³í³½³Ï³µ³ñá ïÕ³Ý` ùáé ê»Ûǹ
µ»ÏÁ: س½ñáõÏ ·ÛáõÕÇ µ»Ï»ñª Ðáõë»ÛÇÝ, ²ÉÇ, Øáõëï³ý³, ²í¹é³ÑÙ³ÝÁ å³ïáõÑ³ë ¹³é³Ý Ñ³Û ·ÛáõÕ»ñÇÝ:
ê»Éɳհ¿դ¹ÇÝ ÷³ß³Ý ³Û¹ ѳÛÏ³Ï³Ý ß»Ý»ñÝ
³ëå³ï³Ï»Éáõó Ñ»ïá, ù³Õ³ùÇ ³ñí³ñÓ³ÝÝ»ñÁ ëÏë»ó Ïáïáñ³ÍÇ áõ óɳÝÇ Ù³ïÝ»É: ø³Õ³ùÇ
ÙáïÇÏ Þ³Ñå³ÕÇ Ë³ÕáÕÇ ·ÇÝáõ Ñéã³Ï³íáñ ·ÛáõÕÁ ·ÉËáíÇÝ ³í»ñ»ó, [ÇëÏ] ÍáíÇ ³÷ÇÝ
[·ïÝíáÕ] ²ñï³Ù»ï ·ÛáõÕÁ, áñ Ñéã³Ïí³Í ¿ñ Çñ Ùñ·³ïáõ ³Û·ÇÝ»ñáí, ϳñÙÇñ Ñáï³í»ï
Ïɳà ËÝÓáñáí, Ýٳݳå»ë ³í»ñ³ÍáõÃÛ³Ý Ù³ïÝ»ó: ì»ñç³å»ë ³Ýѳٳñ »Ý ³ÛÝ
ѳ½³ñ³íáñ ·ÛáõÕ»ñÝ áõ ³í³ÝÝ»ñÁ, áñáÝù ½áÑ ·Ý³óÇÝ Ãáõñù³Ï³Ý µ³ñµ³ñáëáõÃÛ³ÝÁ:
ì»ñç³óÝ»Éáí Ñ³Û ·ÛáõÕ»ñÇ ³í»ñ³ÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ùï³í ù³Õ³ù,
Çñ ³ÝáÕáñ٠ѳñí³ÍÁ ѳëóÝ»Éáõ ù³Õ³ùÇ µÝ³ÏãáõÃÛ³ÝÁ: ê»Éɳѻ¹¹ÇÝÝ Çñ ϳÝáݳíáñ ½áñ³µ³Ý³ÏÇÝ Ãáõñù ËáõųÝÁ
Ùdzóր³Í, ³Ý³ÏÝÏ³É Ï»ñåáí ËáõÅ»ó ø³Õ³ù³Ù»çÇÝ ÙáïÇÏ Ð³Ûϳí³Ýù óճٳëÁ, áñ
Ïïñí³Í ¿ñ ø³Õ³ù³Ù»çÇó ¨ ³ÝËݳ ëÏë»ó ³ÝÉáõñ Ïáïáñ³ÍÁ, óɳÝÝ áõ ïÝ»ñÇ
ÑñÏǽáõÙÁ: ³ÕÇ ÙÇçÇ Ï»Ý¹³ÝÇ Ùݳó³Í ÏÇÝ, »ñ»Ë³Ý»ñÁ ³Ñ áõ ë³ñë³÷Ç Ù³ïÝí³Í, Ëáõ׳å³Ñ³ñ ¹ÇÙ»óÇÝ Կալի ÷³ß³ÛÇ ³å³ñ³Ýù`
³å³ëï³Ý ·ïÝ»Éáõ Ýå³ï³Ïáí, ë³Ï³ÛÝ Կալի ÷³ß³Ý ³í»ÉÇ ¹³Å³Ý ·ïÝí»ó ù³Ý Ãáõñù³Ï³Ý ËáõųÝÁ, ¨ Ññ³Ù³Û»ó
Çñ ç»Ý¹»ñٻݻñÇÝ ëñ³ËáÕËáÕ ³Ý»É û° ϳݳÝó, ¨ û° Ù³ÝáõÏÝ»ñÇÝ ¨ Ñáñ»ñÁ Éóñ»ó
Ýñ³Ýó Ñáßáïí³Í ¹Ç³ÏÝ»ñÁ, ¨ ¹ñ³ ѳٳր կանլի փաշա աÝáõÝáí Ïáãí»ó:
гÛϳí³ÝùÇ Ïáïáñ³ÍÝ»ñÁ í»ñç³óÝ»Éáí ¹ÇÙ»ó ³ÛÝ Ã³Õ³Ù³ë»ñ,
áñáÝù ˳éÝ ¿ÇÝ Ãáõñù µÝ³ÏãáõÃÛ³Ùµ, ûñÇݳÏ. ´áßÇ Ã³Õ, ÂûñûÙ³ÝÇ Ã³Õ, Uáõñµ гÏáµÇ
óÕ, γñáÛÇ Ã³Õ, ÎÉáñ ¹³ñÇ Ã³Õ: гÛÏ³Ï³Ý ³ÛÝ Ã³Õ»ñÁ, áñáÝù íëï³Ñ [¿ÇÝ] Çñ»Ýó
Ãáõñù ѳñ¨³ÝÝ»ñÇÝ, ã¿ÇÝ ÷á˳¹ñí»É ѳÛÏ³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝÝ»ñ` áÙ³Ýù Ïáïáñí»óÇÝ.
áÙ³Ýù Ïáïáñí»óÇÝ, ÇëÏ ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÁ å³ßïå³ÝáõÃÛáõÝ ·ï³Ý Çñ»Ýó ݳËÏÇÝ µ³ñ»Ï³Ù
Ãáõñù»ñÇó: ¸³ ÇѳñÏ» ß³ï ùÇã µ³ó³éáõÃÛ³Ùµ,
áñáíÑ»ï¨ Ãáõñù ϳé³í³ñáõÃÛ³Ý Ññ³Ñ³Ý·Ý ¿ñª ãóùóÝ»É ·Û³íáõñÝ»ñÇÝ:
Âáõñù³Ï³Ý ½áñùÁ ¨ ËáõųÝÁ ³Ûë óճٳë»ñÁ óɳݻÉáõó ¨
ÏáÕáåï»Éáõó, ïÝ»ñÁ ÑñÏǽ»Éáõó Ñ»ïá ѳñÓ³Ïí»ó Ï»ÝïñáÝ³Ï³Ý Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³Õ³Ù³ë»ñÇ
íñ³, ë³Ï³ÛÝ ì³ÝÇ ÙÇ Ï³ñ· Ñ»ñáë Ù³ñïÇÏÝ»ñÇ ¹ÇÙ³¹ñáõÃÛ³ÝÁ ѳݹÇå»Éáí, Ù»Í
½áÑ»ñ ï³Éáí Ñ»ï ݳѳÝç»ó, å³ïñ³ëïí»Éáí Ù»Í áõÅ»ñáí ѳñÓ³Ïáõ٠ѳÛÏ³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝÝ»ñÇ íñ³: ê³Ï³ÛÝ ³Û¹ ÷áñÓ»ñը ¨ë Ç
¹»ñ¨ »Õ³Ý ßÝáñÑÇí ù³ç³ñÇ ¹ÇÙ³¹ñáÕÝ»ñÇ: ê»Éɳѻդ¹ÇÝ ÷³ß³Ý ãáõ½»ó ÁÝÏ×í»É ¨
¹ÇÙ»ó ·»ñÙ³Ý³Ï³Ý ÏáÝëáõÉÇ [ÑÛáõå³ïáë] ËáñÑñ¹ÇÝ` Ãݹ³ÝáÃÝ»ñáí Ýí³×»É ѳÛáó
ѳٳéáõÃÛáõÝÁ, ë³Ï³ÛÝ ¹³ ÝáõÛÝå»ë ãû·Ý»ó` ѳݹÇå»Éáí ù³ç³ñÇ Ù³ñïÇÏÝ»ñÇ Ñ³Ù³é
¹ÇÙ³¹ñáõÃÛ³ÝÁ, ÙÇÝ㨠áñ éáõë³ó ÏáÝëáõÉÁ ¹ÇÙ»ó ÙÇçÝáñ¹áõÃÛ³Ý ¨ ëå³éݳó éáõë³ó
µ³Ý³ÏÇ ÙáõïùÁ Âáõñùdz: ö³ß³Ý ë³Ýӳѳñí»ó ¨ ųٳݳϳíáñ³å»ë ¹³¹³ñ»óñ»ó Ãݹ³ÝáóӷáõÃÛáõÝÁ
áõ ѳñÓ³ÏáõÙÝ»ñÁ ¨ ¹ÇÙ»ó »íñáå³Ï³Ý ÏáÝëáõÉÝ»ñÇÝ, áñå»ë½Ç ѳÛÏ³Ï³Ý ½ÇÝí³Í
áõÅ»ñÁ ù³Õ³ùÇó ¹áõñë ·³Ý, ѳí³ëïdzóÝ»Éáí ˳ճÕáõÃÛáõÝ í»ñ³Ï³Ý·Ý»Éáõ [Çñ
ó³ÝÏáõÃÛáõÝÁ], ¨ կոնսուլների միջամտությամբ հինգ հարյուրից ավելի զիված և անզեն երիտասարդություն å³ñëÏ³Ï³Ý ·Íáí å»ïù ¿ Ñ»é³Ý³ÛÇÝ, ë³Ï³ÛÝ ¹³í³¹Çñ ÃáõñùÁ,
ùáõñ¹ Ññáë³ÏÝ»ñÇ Ñ³Ùǹ۳ÝÝ»ñ Ñáñ¹³ÝÝ»ñáí ßñç³å³ïáõÙ
»Ý Ñ³Û ù³ç Ù³ñïÇÏÝ»ñÇ Ê³Ý³ëáñÇ ¹³ßïáõÙ ¨ ÏáïáñáõÙ »Ý: Ð³Û Ù³ñïÇÏÝ»ñÁ ³ñdzµ³ñ
Ù³ñï »Ý ÙÕáõÙ ÙÇÝ㨠Çñ»Ýó í»ñçÇÝ ·Ý¹³ÏÁ ¨ Ñ»ñáë³µ³ñ ½áÑíáõÙ, µ³ó³é³å»ë áÕç »Ý
ÙÝáõÙ »ñÏáõ û »ñ»ù »ñÇï³ë³ñ¹, ³Û¹ Ïáïáñ³ÍÝ»ñÇ ³Ï³Ý³ï»ë
[áñáÝù ѻﳷ³ÛáõÙ, û ÇÝã] Ñ»ñáë³Ï³Ý
Ù³ñï ÙÕ»óÇÝ Ñ³½³ñ³íáñ ùñ¹³Ï³Ý Ñáñ¹³Ý»ñÇ ¹»Ù, ÙÇÝ㨠áñ Ñ»ñáëÇ ³Ýí³Ý ³ñųÝÇ Ù³Ñ
·ï³Ý:
²Ûëå»ë
²Û·»ëï³ÝÇ ÅáÕáíáõñ¹Á ë³Ñٳݳ÷³Ï»ó Çñ Ù³ñïÁ, ÇëÏ ø³Õ³ù³ÙÇçÇ Ñ³Û ½³Ý·í³ÍÁ ³Ñ áõ
ë³ñë³÷Ç Ù»ç ¿ñ ·ïÝíáõÙ: Ð³Û í³×³é³Ï³ÝÝ»ñÁ í»ñ³Ñ³ë íï³Ý·Ç ³é³çÝ ³éÝ»Éáõ ѳٳñ ¹ñ³Ù³Ï³Ý ϳ߳éùÇ ÙÇçáóáí
¹ÇÙ»óÇÝ ø³Õ³ù³ÙÇçÇ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý å³ñ»ïÇÝ` ã»ñù»½ µÇÝ µ³ßÇÇÝ (ѳ½³ñ³å»ïÇÝ),
÷ñÏ»óÇÝ Ïáïáñ³ÍÇó ÅáÕáíñ¹ÇÝ ¨ ³½³ï»óÇÝ ³ÙµáÕç ßáõϳÛÇ Ñ³ñëïáõÃÛáõÝÁ,
ѳϳé³Ï Սելլահեդդին ÷³ß³ÛÇ ëå³éݳÉÇùÇÝ:
ØÇ³Ï ½áÑÁ áñ áõÝ»ó³í, ù³Õ³ùÇ ³é³çÝáñ¹ ¸³ÝÇ»É í³ñ¹³å»ïÇ ÇÝùݳϳ٠½áÑÝ ¿ñ, áñ ï»ÕÇ
áõÝ»ó³í ÏéíÇ ÁÝóóùáõÙ:
²é³çÝáñ¹ ¸³ÝÇ»É í³ñ¹³å»ïÁ, ãï³Ý»Éáí Çñ ÑáïÇ Ïáïáñ³ÍÁ,
í×éáõÙ ¿ ³ÝÓ³Ùµ ¹ÇÙ»É ÷³ß³ÛÇÝ, ¨ Çñ Ñ»ï í»ñóÝ»Éáí Çñ ͳé³ÛÇÝ, ¹ÇÙáõÙ ¿ ÷³ß³ÛÇÝ,
ûå»ï ³é³çÝáñ¹³ñ³ÝÇ Ù»Í³Ù»Í»ñÁ ËáñÑáõñ¹ ã»Ý ï³ÉÇë, µ³Ûó ѳٳé í³ñ¹³å»ïÁ ѻͳÍ
Çñ ÓÇÝ, í»ñóÝáõÙ ¿ ͳé³ÛÇÝ, ·³ÉÇë ¿ ÷³ß³ÛÇ Ùáï` Ïáïáñ³ÍÝ»ñÇÝ í»ñç ï³Éáõ
Ëݹñáí: гëÝáõÙ ¿ Ãáõñù³Ï³Ý µ³ÕÝÇùÇ Ùáï, »ñµ ϳóÝÇ Ñ³ñí³Íáí ÓÇáõó í³Ûñ ÏÁÝÏÝÇ
¨ í»ñç Ïï³ն Çñ ÏÛ³ÝùÇÝ, Ù»ñϳóñ»óÇÝ ¹ÇÝ áõ ·ó»óÇÝ ¹ÇÙ³óÇ ³ñïÁ: ºë` áñå»ë
³Ï³Ý³ï»ë ³Û¹ ëå³ÝáõÃÛ³Ý, »ñµ»ù ã»Ù Ùáé³Ý³ Ýñ³ Ù³ñÙÝÇ ÑáßáïáõÙÁ Ãáõñù»ñÇ
ÏáÕÙÇó: ºí ³Ûëå»ë í»ñç³ó³í ì³ÝÇ 1896Ã. ì³ëåáõñ³Ï³ÝÇ áÕµ»ñ·áõÃÛáõÝÁ:
ÆÙ ÑÇßáÕáõÃÛ³Ý Ù»ç ã»Ù Ùáé³Ý³ ÙÇ Ñ³Ý·³Ù³Ýù, ÙÇ ó³í³ÉÇ
ÇñáÕáõÃÛáõÝ, áñ ϳï³ñí»ó ì³ÝÇ ³Ñ³íáñ ÏéÇíÝ»ñÇ ÁÝóóùáõÙ, »ñµ Ãáõñù³Ï³Ý Ãݹ³ÝáÃÝ»ñÁ
áñáïáõÙ ¿ÇÝ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇ ·ÉËÇÝ: Ð³Û Ï³Ý³Ûù, »ñ»Ë³Ý»ñÁ, ÃáÕ³Í Çñ»Ýó
ϳÛùÁ, ë³ñë³÷³Ñ³ñ ¹ÇÙáõÙ ¿ÇÝ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý շրջանակ` ³å³ëï³Ý ·ïÝ»Éáõ:
²Ù»ñÇÏÛ³Ý ÙÇëÇáÝ»ñÁª ³Û¹ ³ÛͳÙáñáõù Ññ»ßÁ` ¹áÏïáñ Ռեյնոլդսը, áñ Ù³ñ¹³ëÇñáõÃÛաÝ
Ïáã ¿ñ ù³ñá½áõÙ, ³Ý·Ã³µ³ñ íéݹáõÙ ¿ Çñ ßñç³Ý³ÏÇó` ³é³Ýó ËÕ×Ç Ë³Ûà ½·³Éáõ:
ÜáõÛÝÁ ϳï³ñ»óÇÝ ³Ý·ÉÇ³Ï³Ý ¨ ·»ñÙ³Ý³Ï³Ý ÏáÝëáõÉÝ»ñÁ: ´³ó³éáõÃÛ³Ùµ ÙdzÛÝ
éáõë³Ï³Ý ÏáÝëáõÉÇ, áñÝ Çñ ¹ñáß³ÏÇ ï³Ï ³é³í Ù»Í µ³½ÙáõÃÛáõÝ` ÙÇÝ㨠ÏéÇíÝ»ñÇ
í»ñçÁ:
ÎéÇíÝ»ñÇ í»ñç³Ý³Éáõó Ñ»ïá ϳÃáÉÇÏ ÏÕ»ñներÁ ¨ µáÕáù³Ï³Ý
ÙÇëÇáÝ»ñÝ»ñÝ Çñ»Ýó Ï»ÕÍ Ù³ñ¹³ëÇñ³Ï³Ý ³Ýí³Ý ï³Ï ѳݷ³Ù³ÝùÝ»ñÇó û·ïí»Éáí, áñå»ë
¹³í³Ý³ÝùÇ ·áÕ áñëáñ¹Ý»ñ, áõ½»óÇÝ û·ïí»É ¹ñ³Ù³Ï³Ý ûųݹ³ÏáõÃÛ³Ý ³Ýí³Ý ï³Ï ¨
·ñ³í»É ³ÛÝ ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇÝ, áñáÝù Ïáñóñ»É ¿ÇÝ Çñ»Ýó ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÁ, ïáõÝÁ, ϳÛùÁ,
ϳñáï ¿ÇÝ û·ÝáõÃÛ³Ý: ºí ϳÃáÉÇÏ ÏÕ»ñÝ»ñÁ, É»ßÇ ëáíáñ áõñáõñÝ»ñÇ ÝÙ³Ý, ó÷³éáõÙ
¿ÇÝ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ·ÛáõÕ»ñáõÙ: γÃáÉÇÏ ¹³í³Ý³ÝùÇ Ïáã ¿ÇÝ ³ÝáõÙ Ýñ³Ýó, áíù»ñ ϳñáï ¿ÇÝ
ϳñÇùÇ: ¶ïÝí»óÇÝ ß³ï ·ÛáõÕ³óÇ
ÁÝï³ÝÇùÝ»ñ, áñáÝù ÁݹáõÝ»óÇÝ Ï»ÕÍ Ï³ÃáÉÇÏ ÏñáÝÁ` ϳñÇùÇó ¹ñ¹í³Í, µ³Ûó »ñµ
ëÏë»óÇÝ Çñ»Ýó ¹ñáõÃÛáõÝÁ µ³ñ»É³í»É, Ñ»é³ó³Ý ϳÃáÉÇÏ »Ï»Õ»óáõó ¨ Çñ»Ýó ݳËÝÛ³ó
Éáõë³íáñã³Ï³Ý »Ï»Õ»óáõÝ ¹ÇÙ»óÇÝ:
γÃáÉÇÏ ³Ý³Ùáà ÏÕ»ñÝ»ñÁ ëñïÙï³Í ³ëáõÙ ¿ÇÝ. §ö³ñ³ í³ñ,
ϳÃáÉÇÏ í³ñ, փ³ñ³ ÛáË, ϳÃáÉÇÏ Ûá˦: ºí ³ë³óí³Íù ¿ñ ¹³ñÓ»É Ñ³Û»ñÇ Ùáï. §ö³ñ³
[÷áÕ] ϳ, ϳÃáÉÇÏ Ï³, ÷³ñ³ ãϳ, ϳÃáÉÇÏ ãϳ¦: ÜáõÛÝÁ ¨ ϳï³ñíáõÙ ¿ µáÕáù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý
Ù»ç: ºí ³Û¹ ³Ý³Ùáà í³ñ¹³å»ïÝ»ñÁ փáÕáí áñëáõÙ ¿ÇÝ Ñ³Û ãù³íáñ, ³ñÛáõݳù³Ù
ÅáÕáíñ¹ÇÝ` ³é³Ýó ³ÙáÃÇ áõ ˳Ûï³é³ÏáõÃÛ³Ý:
ºí ì³ëåáõñ³Ï³ÝÇ Ñ³Û ÅáÕáíáõñ¹Á ³Ù»Ý ÏáÕÙÇó óɳÝí³Í, ÏáÕáåïí³Í, ½áõñÏ ï³ññ³Ï³Ý
û·ÝáõÃÛáõÝÇó, Ñ»Ýí³Í ¿ñ ÙdzÛÝ Çñ áõÅ»ñÇÝ` ï³ëÝ»ñ»ù ï³ñí³ Ë³Õ³ÕáõÃÛáõÝÇó
û·ïí»Éáí, Ùáé³ó³Í Çñ ïËáõñ, áÕµ»ñ·³Ï³Ý ³ÝóÛ³ÉÁ` ½³ñÏ ïí»ó Çñ ³ñÑ»ëïÇÝ, í³×³é³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ,
·ÛáõÕ³óÇÝ` Çñ ·ÛáõÕ³ïÝï»ëáõÃÛ³ÝÁ, ³Û¹ ϳñ× Å³Ù³Ý³Ï³ÙÇçáóáõÙ í»ñ³Ï³Ý·Ý»ó Çñ
ïÝï»ëáõÃÛáõÝÁ ¨ ϳñáÕáõÃÛáõÝÁ ¿É ³í»ÉÇ ÏáõÉïáõñ³å»ë, µ³ñ»É³í»ó Çñ íÇ׳ÏÁ:
ê³Ï³ÛÝ ³Û¹ ˳ճÕáõÃÛáõÝÁ »ñϳñ ÏÛ³Ýù ãáõÝ»ó³í, ù³ÝÇ áñ Ù»Ýù ·ïÝíáõÙ ¿ÇÝù
µéݳå»ïáõÃÛ³Ý ×Çñ³ÝÝ»ñÇ Ù»ç: àõ٠ͳÝáà 㿠Ãáõñù³Ï³Ý µ³ñµ³ñáëáõÃÛáõÝÁ,
³ÏÝ»ñ¨ ¿, áñ ³ß˳ñÑÁ ٻͳå»ë ïáõÅ»É ¿ Ãáõñù ïÇñ³å»ïáõÃÛáõÝÇó: ²Ýßáõßï ïáõÅ»É ¿
ÇÝùÁ` Ãáõñù ÅáÕáíáõñ¹Á, áñ ϳٳ ³Ï³Ù³ ¹³ñ»ñ ß³ñáõÝ³Ï ½áõñÏ ¿ Ùݳó»É
ù³Õ³ù³ÏñÃáõÃÛ³Ý Ï»Ýë³µ»ñ µ³ñÇùÝ»ñÇó:
äÇïÇ Ñ³Ý¹áõñÅDZ ³ñ¹Ûáù Áݹ »ñϳñ ³Û¹åÇëÇ
å»ïáõÃÛ³Ý ·áÛáõÃÛáõÝÁ: ²Ñ³ ³ÛÝ Ñ»ñÃ³Ï³Ý Ù»Í ËݹÇñÁ, áñ ³Ûëûñ ¹ñí³Í ¿
Ññ³å³ñ³ÏÇ íñ³ ¨ áñÇ ÉáõÍÙ³ÝÁ ϻݹ³ÝÇ Ñ»ï³ùñùñáõÃÛ³Ùµ ëå³ëáõÙ ¿ áÕç ù³Õ³ù³ÏÇñÃ
Ù³ñ¹ÏáõÃÛáõÝÁ:
гí³ï³Ýù ¨ Ñáõë³Ýù, û ÂáõñùdzÛÇ ³½·»ñÇ ¨
ó»Õ»ñÇ Ñ³Ù³ñ µ³óí»Éáõ ¿ Ýáñ ³ñß³ÉáõÛë ѽáñ êáí»ï³Ï³Ý èáõë³ëï³ÝÇ ¨ Ýñ³
ù³ç³µ³½áõÏ Ýǽ³Ï³ÏÇóÝ»ñÇ ÙdzóÛ³É ½áñáõÃÛ³Ùµ:
ÆÝãå»ë å³ïÙáõÃÛáõÝÁ óáõÛó ïí»ó, ì³ëåáõñ³Ï³ÝÇ
³Ñ³íáñ ³Õ»ïÇó ïáõÅ³Í Ñ³ÛáõÃÛáõÝÁ ϳٳó-ϳٳó ³Û¹ ϳñ× Ë³Õ³ÕáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáõÙ
í»ñ³Ï³Ý·Ý»ó Çñ ³í»ñí³Í ûç³ËÝ»ñÁ. Çñ ÏáñáíÇ, ³Ý¹áõÉ ³ß˳ï³Ýùáí Ó»éù µ»ñ»ó
µ³ñ»Ï»óÇÏ íÇ׳Ï, áñå»ë ÁݹáõݳÏ, ³ß˳ï³ë»ñ ÅáÕáíáõñ¹ ÏñÏÇÝ Í³ÕÏ»ó ³ñÑ»ëï,
·ÛáõÕ³ïÝï»ëáõÃÛáõÝ. áñå»ë ÁݹáõݳÏ, ³ß˳ï³ë»ñ ÅáÕáíáõñ¹, µ³Ûó DZÝã íëï³ÑáõÃÛáõÝ
¨ DZÝã »ñ³ß˳íáñáõÃÛáõÝ Ï³ñ ³ÛÝåÇëÇ »ñÏñáõÙ, áñï»Õ µéݳå»ïáõÃÛáõÝ ¿
ó·³íáñáõÙ. ³ÝóÛ³ÉÇ Ñ³Û ÅáÕáíñ¹Ç ·ÉËÇÝ Ñ³ë³Í ѳñí³ÍÝ»ñÁ µéݳíáñÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó
Ë»ÉùÇ µ»ñÇÝ Ñ³Û ÅáÕáíñ¹ÇÝ, áñ ³Ûë µéÝ³Ï³É³Ï³Ý »ñÏñáõÙ ³é³Ýó å³ßïå³Ý³Ï³Ý ÙÇçáóÇ
ãÇ Ï³ñ»ÉÇ ³åñ»É Ë³Õ³Õ ×³Ý³å³ñÑáí, áõëïÇ ³Ù»Ý ÙÇ Ñ³ÛÇ ëñïáõÙ ÑÕ³ó³í
ÇÝùݳå³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý ëñµ³½³Ý å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝ:
гÛÁ ѳٵ»ñ³ï³ñ ¿, áñå»ë ùñÇëïáÝ»³Ï³Ý ûñÇݳó
Ñݳ½³Ý¹, Çñ ËáݳñÑáõÃÛ³Ùµ ÙÇßï ½áÑ ¹³ñÓ³í µ³ñµ³ñáë Ù³ÑÙ»¹³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ` Ñáõë³Éáí,
áñ øñÇëïáëÁ Ññ³ßùÝ»ñ Ï·áñÍÇ, Ù³ÑÙ»¹³Ï³ÝÇ ëáõïÁ ÏËáñï³ÏÇ, »Ã» ùñÇëïáÝÛ³Ý Ñ»ï¨Ç
øñÇëïáëÇ ûñÇݳÏÇÝ, áñ ѳٵ»ñ³ï³ñ ˳ãÇ íñ³ µ³ñÓñ³ó³í, ë³Ï³ÛÝ ã³ñ³ã³ñ ë˳Éí»ó ¨
¿ß ݳѳï³Ï »Õ³í Ù³ÑÙ»¹³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³ÝáÕáñ٠۳óճÝÇÝ: ºÃ» ùñÇëïáÝÛ³ ѳÛáõÃÛáõÝÁ Ñ»ï¨³Í ÉÇÝ»ñ Çñ ݳËÝÛ³ó ù³ç³½Ý³Ï³Ý á·áõÝ,
Ñ³Û ÅáÕáíáõñ¹Á ëïñáõÏ ã¿ñ ¹³éݳ Ù³ÑÙ»¹³Ï³Ý ߳ѳÙáÉ ÅáÕáíñ¹ÇÝ, áñ Çñ ëñÇ
û·ÝáõÃÛ³Ùµ ÙdzÛÝ ³åñ»ó ¨ ùñÇëïáÝÛ³ÛÇ ×³Ï³ïÇ ùñïÇÝùáí ³ß˳ï³ÝùÇ ï»ñ áõ
ïÇñ³Ï³ÝÁ ¹³ñÓ³í:
ºí Ù³ÑÙ»¹³Ï³Ý ³åÇϳñ ÅáÕáíáõñ¹Á, áñÁ áã
³ß˳ï³ÝùÇ ¨ áã ·ÇïáõÃÛ³Ý ÁݹáõÝ³Ï ¿ñ, ÇëÏ Çñ ëñÇ û·ÝáõÃÛ³Ùµ ïÇñ³Ï³É ¹³ñÓ³í
˻ɳÏáñáõÛë ùñÇëïáÝ»³Ï³Ý ¹³í³ÝáõÃÛ³Ý Ñ»ï¨áÕÝ»ñÇÝ` Çñ³Ï³Ý ÷³ëï ¿, ù³ÝÇ áñ ѳÛ
Ïé³å³ßï³Ï³Ý ÏñáÝÝ ¿ñ ¹³í³ÝáõÙ, Çñ Ù»ç ù³ç³½Ý³Ï³Ý á·Ç ¿ñ ÏñáõÙ, ѽáñ ó·³íáñÝ»ñ,
Çß˳ÝÝ»ñ, ݳ˳ñ³ñÝ»ñ ³Ýë³ÑÙ³Ý ï»ñ áõ ïÇñ³Ï³Ý ¿ñ ɳÛݳͳí³É ù³Õ³ùÝ»ñÇ: гÛÁ
ï»ñ áõ ïÇñ³Ï³É ¿ñ: ÆëÏ ùñÇëïáÝ»³Ï³Ý
ÏñáÝÝ ÁݹáõÝ»ó û ã¿, áã ÙdzÛÝ Ïáñóñ»ó
Çñ ïÇñ³å»ï³Í »ñÏñÝ»ñÁ, ³Ûɨ Ïáñóñ»ó Çñ ³ÝÏ³Ë Ã³·³íáñáõÃÛáõÝÁ ¨ ëïñáõÏ, í³ë³É ու
·»ñÇ ¹³ñÓ³í Ù³ÑÙ»¹³Ï³Ý ó÷³é³ßñçÇÏ հորդաների: гÛÝ ³ß˳ïáõÙ ¿ñ,
Ù³ÑÙ»¹³Ï³Ý ³í³½³ÏÁ` í³Û»ÉáõÙ: Ð³Û ³½·Á ½·³ó Çñ ë˳ÉÁ, µ³Ûó ³ñ¹»Ý áõß ¿ñ: гÛÇ
½·³ëïáõÃÛ³ÝÁ Ñ»ï ¹³éÝ³É ¹Åí³ñ ¿ñ ³Ûɨë:
ì³ÝÇ ÅáÕáíñ¹Ç հեղափոխական շրջանը,
ÇÝãå»ë í»ñÁ Ýϳñ³·ñ»óÇÝù, ì³ëåáõñ³Ï³ÝÇ ³ÙµáÕç ѳÛáõÃÛáõÝÝ Çñ ³Ý׳ñ³ÏáõÃÛ³Ý,
ÃáõÉáõÃÛ³Ý »ñ»ëÇó Ïáïáñí»ó: ¶ÛáõÕ»ñ, ù³Õ³ùÝ»ñ ³í»ñí»óÇÝ, ¹ÇÙ³¹ñáõÃÛ³Ý áã
ÙÇ ÷áñÓ ãϳï³ñí»ó, µ³ó³éáõÃÛ³Ùµ ì³Ý ù³Õ³ùÇ µÝ³ÏãáõÃÛáõÝÇó: ºí 1896Ã. ì³ÝÇ
ÅáÕáíñ¹Ç óáõÛó ïí³Í ¹ÇÙ³¹ñáõÃÛáõÝÝ ³å³óáõÛó »Õ³í, ¹³ë »Õ³í ѳÛÇÝ, áñ ÙdzÏ
÷ñÏáõÃÛáõÝÁ Ù³ÑÙ»¹³Ï³ÝÇ ¹»Ù
½»Ýùáí ¿ ϳñ»ÉÇ Ñáõë³É, á°ã ËáݳñÑáõÃÛ³Ùµ ³å³íÇÝ»É Ù³ÑÙ»¹³Ï³ÝÇ
áÕáñÙ³ÍáõÃÛ³ÝÁ` ëïñϳµ³ñ ·ÉáõËÁ ËáݳñÑ»Éáí:
ºí ì³ÝÇ »ñÇï³ë³ñ¹áõÃÛáõÝÁ ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý ·³Éáí,
ѳϳé³Ï Çñ»Ýó ˳í³ñÇ Ù»ç ˳ñ˳÷áÕ Ù»Í³Ù»ÍÝ»ñÇÝ` uÏë»ó ѻճ÷áË³Ï³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ý³ËݳϳÝ
ßñç³ÝÁ:
ì³ÝáõÙ ³é³çÇÝÁ Ññ³å³ñ³Ï »Ï³í ²ñٻݳϳÝ
Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ,
·É˳íáñ³å»ë áõݨáñ ¹³ë»ñÇó ¨ Ï³ñáÕ áõëáõóÇãÝ»ñÇó, ÇÝãå»ë ¿ñ äáñïáõ·³ÉÛ³ÝÁ, µ³Ûó
ß³ï ë³Ñٳݳ÷³Ï Íñ³·ñáí: ²å³ ÐÝã³ÏÛ³Ý
Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ, áñ ß³ï áõÅ»Õ Ùï³íáñ³Ï³Ý ջϳí³ñÝ»ñ ãáõÝ»ó³í Ù³ëë³Ý Çñ ßáõñçÁ
ѳí³ù»Éáõ, ϳ½Ù³Ï»ñå»Éáõ` Íñ³·ÇñÁ Ùݳó ÙdzÛÝ ÃÕÃÇ íñ³:
ÆëÏ ¸³ßݳÏóáõÃÛáõÝÁ,
áõݻݳÉáí ³ñï³ë³ÑÙ³ÝÛ³Ý Ùï³íáñ³Ï³Ý ï³Õ³Ý¹³íáñ ·áñÍÇãÝ»ñ, Çնչպես
Քրիստափոր Միքայելյանը,Ղազարյանը, Ռոստոմը, Վռամյանը, Ահարոնյանը ¨
ß³ï áõ ß³ï ·áñÍÇãÝ»ñ, áñáÝù ·áñÍáõÙ ¿ÇÝ Ã»° ³ñï³ë³ÑÙ³ÝáõÙ ¨ û°
î³×ϳѳ۳ëï³ÝáõÙ, Ù»Í ÅáÕáíñ¹³Ï³ÝáõÃÛáõÝ Ó»éù µ»ñ»óÇÝ Ñ³Ý¹áõ·Ý
·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ¨ ·ñ»Ã» ï³×ϳѳۻñÇ [³ñ¨Ùï³Ñ³Û»ñÇ] ٻͳٳë Ù³ë³Ý
ѳñ»ó ¹»åÇ ¸³ßݳÏóáõÃÛáõÝÁ. áã û ¸³ßݳÏóáõÃÛ³Ý ծրագիրն
¿ñ ÄáÕáíñ¹ÇÝ Ñ»ï³ùñùñáõÙ, ³ÛÉ Ýñ³Ýó ë³ÝÓ³ñÓ³Ï ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ`
½ÇÝ»É ÅáÕáíñ¹ÇÝ ³Ù»Ý ·Ýáí, ¨ µ³ñÓñ³óÝ»É Ýñ³ é³½Ù³ï»Ýã á·ÇÝ `ѳݹ»å µéݳϳÉ
ÂáõñùdzÛÇ ¨ ÷ñÏáõÃÛ³Ý ¹áõé µ³Ý³É Ñ³Û ×Ýßí³ÍÝ»ñÇÝ: ºí Çëϳå»ë, ¸³ßݳÏó³Ï³Ý
Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý Õ»Ï³í³ñ ·áñÍÇãÝ»ñÝ Çñ»Ýó ç³Ýù»ñáí, áõÕÕ³ÏÇ ¨ ³ÝáõÕÕ³ÏÇ
ÙÇçáóÝ»ñáí, Ù»Í ù³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ ½»Ýù»ñ ¨ é³½Ù³ÙûñùÝ»ñ Ïáõï³Ï»óÇÝ ì³ÝáõÙ:
ì³ÝÇ »ñÇï³ë³ñ¹áõÃÛáõÝÁ á·Ç ³é³í, 鳽ٳϳÝ
÷áñÓ³ñÏÝ»ñáí [÷áñÓ»ñáí], í³ñÅáõÃÛáõÝÝ»ñáí
Ïéí»Éáõ ѳÏáõÙ áõÝ»ó³í: ¸³ßݳÏóáõÃÛ³Ý ûñÇݳÏáí ½ÇÝí»Éáõ ç³Ýù ó÷»óÇÝ Ý³¨
é³Ùϳí³ñ ·áñÍÇãÝ»ñÁ: ²ÛëåÇëáí, ì³ÝáõÙ ³ãùÇ ½³ñÝí³Í áõÅ»ñ Ññ³å³ñ³Ï »Ï³Ý:
1896Ã. ÏéÇíÝ»ñÇó Ñ»ïá, µ³óÇ ù³Õ³ùÇ áõÅ»ñÇó,
ß³ï ·ÛáõÕ»ñÇ µÝ³ÏãáõÃÛáõÝÁ ¨ë ¹ÇÙ»ó ½»Ýù Ó»éù µ»ñ»ÉáõÝ, ¨ ß³ï ѳ۳߳ï
·ÛáõÕ»ñÇ »ñÇï³ë³ñ¹áõÃÛáõÝÁ á·¨áñí³Í, ͳËáõÙ ¿ Çñ ³Ý³ëáõÝÁ ¨ ½»Ýù Ó»éù µ»ñáõÙ`
Çñ ÷ñÏáõÃÛ³Ý ÙÇ³Ï ÑáõÛëÁ ½»Ýù áõݻݳÉÁ ѳٳñ»Éáí, áñáíÑ»ï¨ ûëÙ³ÝÛ³Ý å»ïáõÃÛ³Ý
µéÝ³Ï³É³Ï³Ý »ñÏñáõÙ áã ÙÇ íëï³ÑáõÃÛáõÝ [ãϳñ] ·áõÛùÇ, ³ÝÓÇ ³å³ÑáíáõÃÛ³Ý
ѳٳñ, µéÝ³Ï³É³Ï³Ý ëáõñÁ ѳÛÇ ·ÉËÇó ÙÇßï »Õ»É ¿ ³Ýå³Ï³ë, ÇÝãå»ë ¹³ÙáÏÉÛ³Ý
ëáõñÁ` Ù³½Çó ϳËí³Í: ºí ³Ûëå»ë, ¹³ñ»ñ ß³ñáõÝ³Ï Ñ³Û ÅáÕáíáõñ¹Á ï³é³å»É ¨
ïáõÅ»É ¿ Çñ ³ÝÁݹáõݳÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ, áñ ãÇ Ïրó»É Çñ ÏÛ³ÝùÝ áõ ·áõÛùÁ
µéݳϳÉÝ»ñÇó ÷ñÏ»É:
ì³ëåáõñ³Ï³ÝÇ ÅáÕáíáõñ¹Á ³é³ÝÓݳå»ë ß³ï
¨ ß³ï ³Ý·³ÙÝ»ñ ï»ë³Í áõ Ïñ³Í ¿ Ãáõñù³Ï³Ý µ³ñµ³ñáëáõÃÛ³Ý ÝÙáõßÝ»ñÁ, µ³Ûó
»ñµ»ù ÷áñÓ ã¿ñ Áñ³Í ¹ÇÙ³¹ñ»Éáõ µéÝáõÃÛ³Ý ã³ñÇùÝ»ñÇÝ, ÑÉáõ áã˳ñÇ Ñ³Ùµ»ñáõÃÛ³Ùµ
íǽÁ ×Ï»É ¿ ÃáõñùÇ ëñÇÝ` ѳٳñ»Éáí [¹³] Çñ ׳ϳﳷÇñÁ: ºí ã»Ý ·ïÝí»É ³ÛÝåÇëÇ
µ³ÝÇÙ³ó, ù³ç³½Ý³Ï³Ý á·Ç Ý»ñßÝãáÕÝ»ñ, áñáÝù ÏñݳÛÇÝ Ñ³ÛÇ ÃÙñ³Í Ñá·áõÝ áõÅ
Ý»ñßÝã»ÇÝ ¨ ÙÕ»ÇÝ ¹»åÇ µéÝáõÃÛ³Ý ¹»Ù å³Ûù³ñ»Éáõ: ÎñáÝ³Ï³Ý ¹³ëÁ Ù»éóñ»ó ѳÛÇ ù³ç³½Ý³Ï³Ý á·ÇÝ,
Ý»ñßÝã»ó Ýñ³Ý ÉÇÝ»É ³ÝÉ»½áõ ·³é: ºí ³Ñ³, ·³ÛÉ»ñÝ ³ÛÝù³Ý ß³ï³ó³Ý, áñ ·³éÝ»ñÇ
ÃÇíÁ ÷áùñ³ó³í:
ì³ÝÇ ÅáÕáíáõñ¹Á, ÇÝãå»ë áñ Ýϳñ³·ñ»óÇÝù, Çñ
ÃÙñ³Í ùÝÇó ³ñÃݳó³Í, Ýáñ ½·³ó ÇÝùݳå³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý ³é³í»ÉáõÃÛáõÝÁ: ä³ïñ³ëïí»ó,
áõÅ Ïáõï³Ï»ó, µ³Ûó ¹Åµ³Ëï³µ³ñ ѳÛáó ³Û¹ ³Ý³ÏÝÏ³É å³ï³Ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ,
¹³í³×³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ³½·³ÏáñÍ³Ý ¹³í»ñÝ ³Ýµ³Å³Ý »Ý »Õ»É Ñ³Û ³½·Çó, áñÁ ³Û¹
³½·³¹³í á×ñ³·áñÍÝ»ñÇ »ñ»ëÇó ïáõÅ»É ¿ áõ ç³Ëç³Ëí»É, ÏáñͳÝí»É` Ñû·áõï µéݳíáñÇ,
áõ ϳï³ñí»ó ³ÛÝ, ÇÝã áñ í³Ý»óáõ Ùïùáí ã¿ñ ³ÝóÝáõÙ:
ØÇ ³ÝÉáõñ ¹³í³×³ÝáõÃÛáõÝ:
1908 ÃíÇÝ ì³ÝÇ Ê³ã ÷áÕáóÇ áëïÇϳÝáõÃÛáõÝÁ
»éáõ½»éÇ Ù»ç ¿ñ: Ü»ñϳ۳ó»É ¿ñ ÙÇ ëñÇϳ ³ÝÓ, ë¨, ·³½³Ý³ÛÇÝ ¹»Ùùáí ÙÇ å³ï³ÝÇ,
áñ óáõÛó ¿ñ ï³ÉÇë Çñ Ñá·»Ï³Ý ÷áùñá·áõÃÛáõÝÁ` ѳٳñÓակություն
ûëÙ³ÝÛ³Ý µéݳϳÉáõÃÛ³ÝÝ ³é³ç³ñÏ»Éáí Çñ ͳé³ÛáõÃÛáõÝÁ` Çñ ¹³Å³Ý³·áõÛÝ
á×ñ³·áñÍáõÃÛ³Ý ÙÇ Íñ³·Çñ:
